Phần I

V ề tới cái cổng làng sau lũy tre xanh mướt, tôi dừng lại ngắm kỹ hơn, có một chút bồi hồi, xao xuyến. Từ ngày cả nhà tôi chuyển lên kinh thành đã hơn 10 năm rồi, vì hồi ấy cha tôi làm một chức quan nhỏ ở kinh đô, kéo theo cả gia đình đi. Vậy là đã hơn 10 năm tôi xa quê. Tôi vẫn nhớ những chiều chiều chăn trâu cắt cỏ sau cánh đồng làng.

Tôi gọi thằng bé tóc để trái đào, một tay đeo túi vải, một tay dắt theo con ngựa.

- Con nhìn xem. Đây là làng của ta đấy.

Thằng bé vuốt ve cái bờm ngựa trắng, ngước nhìn lên theo tay tôi chỉ, đọc to tên cổng làng:

- Chữ “môn” thì con đọc được rồi, còn chữ ở sau thì con không biết đọc, thưa cậu.

- Đó là chữ “hồng” đấy, “hồng” trong chim hồng, có nghĩa là lớn con à.

- Dạ, con hiểu rồi thưa cậu.

Thằng bé nói với con ngựa:

- Bạch mã à, là “Hồng môn” đấy nhớ chưa. Lần sau mày có về thì đừng quên đấy nhé.

Tôi mỉm cười nhìn khuôn mặt ngăm ngăm của thằng bé. Đôi mắt nó trong sáng và tinh anh, cái cổ cao ló ra trong chiếc áo nâu đã sờn màu, có cả miếng vá trên vai. Tôi kêu lên:

- Chết thật! Sao con lại mặc đồ vá thế này? Áo mới đâu sao không mặc? Về quê thì phải đẹp một chút chứ con.

Thằng bé gãi đầu, cười hề hề:

- Mợ mới mua nên con để dành cho mới. Con sợ đi đường xa bụi, lại hỏng hết cả áo.

Tôi bảo:

- Con cũng thật là...

Có cô gái nãy giờ vẫn thu hút sự chú ý của tôi. Cô gái quê ấy để tóc đuôi gà, đội nón quai thao, chiếc áo mớ ba mớ bảy. Trông chừng nàng chắc khoảng 15, 16 tuổi. Đôi mắt đen láy kì lạ và quen quen. Tôi có cảm giác tôi đã gặp ở đâu rồi, mà mãi không nhớ ra.

Thấy tôi nhìn mãi, nàng ngượng ngùng, mặt đỏ ửng lên:

- Dạ, con chào quan lớn. Dạ thưa, hình như quan lớn không phải người làng này?

Cô gái này cũng láu lỉnh quá nhỉ. Tôi còn chưa kịp hỏi gì thì nàng đã nói một tràng rồi.

Tôi đáp lại:

- Tôi trước cũng quê ở đây. Tôi từ kinh thành mới về.

- Ra là quan lớn từ kinh thành mới về ạ. Vậy mà con cứ tưởng khách nào đến đây. Con mời quan lớn vào làng, đi qua cái đình kia là đến ngay nhà lý trưởng đấy ạ.

Cô gái bỗng bật cười khanh khách. Điệu cười trong trẻo ấy khiến tôi bất giác cũng cười theo. Tôi đập trán mình, suy nghĩ. Tôi nhớ ra khuôn mặt ấy giống ai rồi.

Người con gái ấy là Xoan. Tôi đã từng gặp nàng trong một buổi chiều lạnh giá cách đây nhiều năm. Hôm ấy, gió hun hút thổi dài trên những con đường làng phơi đầy rơm rạ vừa mới gặt. Đám trâu bên đồng thung thăng gặm cỏ.

Nàng thu hút sự chú ý của tôi bởi cái áo nâu ôm khít lấy eo, đôi bàn chân trắng ngần hé lộ dưới chiếc quần lụa dài đen bóng. Nhưng đôi mắt đen lấp lánh của nàng có vẻ u sầu, đôi môi đỏ thắm hé mở khi trông thấy tôi.

- Dạ, thưa cậu mới về ạ.

Tôi bỏ chiếc mũ đội đầu xuống, chào:

- Chào cô Xoan. Lâu lắm rồi không gặp cô. Cô vẫn nhận ra tôi ư?

Nàng cười bẽn lẽn:

- Dạ vâng. Con vẫn nhận ra cậu. Dù cậu cũng đã khác đi nhiều. Cậu đi học trên tỉnh trông cũng chững chạc hẳn lên, người cũng khỏe mạnh thêm nữa.

Tôi cười ngượng ngùng:

- Cô quá khen tôi rồi. Cô trông cũng phổng phao ra đấy. Suýt nữa tôi chẳng nhận ra.

Phải rồi. Nàng đã chẳng còn là cô gái gày gò khi xưa hay cùng tôi đi thả diều ngoài đồng nữa.

Thấy tôi chìm trong ý nghĩ, cô gái cười khanh khách nhìn tôi vẻ kỳ lạ. Con ngựa hí lên một tiếng làm tôi bất giác giật mình.

- Sao vậy thưa ông? Có phải con nói gì sai không ạ?

- À không. Tôi đang nhớ tới một người. Không biết cô có quen không?

- Dạ thưa, ông hỏi ai ạ? Nếu người ấy còn ở đây thì con biết thưa ông.

- Mấy năm trước... à... là 10 năm trước đây. Cô ấy tên là Xoan. Cha cô ấy là cụ đồ Hoài.

Nghe nói đến chữ Xoan, cô gái nhỏ chợt câm lặng. Mãi lúc sau, mới cất tiếng:

- Dạ thưa, dì ấy mất lâu rồi ông ạ. Dì ấy đi ngoại tình rồi bị người ta thả bè trôi sông. Con xin lỗi ông. Con phải đi trước rồi ạ.

Cô gái nhỏ lấm lét nhìn tôi, ánh mắt tinh nghịch không còn nữa, vừa đi vừa ngoảnh đầu lại. Nhưng bước chân càng ngày càng xa.

Tôi vẫn còn sững sờ, ôm lấy tim.

- Sao? Sao lại thế chứ?

Thằng bé theo hầu đỡ tôi lên ngựa:

- Cậu ơi, cậu đi vào làng đã rồi hãy hỏi chuyện. Đi vào nhà lý trưởng trước đã cậu nhé.

Con ngựa trắng để tôi xuống trước cửa nhà lý trưởng. Căn nhà hai gian rộng rãi với mái đỏ. Phía trước, một cái chum đựng đầy nước cùng với một chiếc gáo dừa. Cái ao lớn ở sân thả đầy sen. Cái đuôi con ngựa trắng vẫy vẫy một cách thong thả. Lý trưởng và mấy cụ tiên chỉ, thừa chỉ trong làng chạy ra đón:

- Ôi trời ơi, quan Tri phủ đại nhân ở kinh thành đây mà. Sao ngài không báo trước cho chúng con ra đón ngài chứ. Ngài không áo gấm vinh quy về làng thì cũng dặn trước để chúng con ra đón chứ ạ.

Họ sụp xuống lạy, làm như trời sắp vỡ đến nơi.

- Mau mau! Chúng bay đâu! Gọi đội lễ nhạc ra đón rước quan về làng.

Tôi xua tay mệt mỏi:

- Thôi thôi, không cần đâu. Ta về làng là không muốn cho các người đón rước trước. Các người làm như thế là phụ lòng ta.

Lý trưởng vẫn mặt mày xanh như tàu lá, lạy lên lạy xuống mấy lần nữa:

- Dạ, chúng con có điều gì không phải xin ngài bỏ quá cho. Bây giờ, con xin mời ngài vào trong dùng bữa ạ. Chúng bay đâu! Mau đem bào ngư lên đây. Dọn bữa thật thịnh soạn vào.

- Ta không cần cầu kỳ đâu. Bình thường các ngươi ăn như thế nào thì cứ ăn như thế - Tôi nói, thong thả ngồi xuống chiếc võng mắc ở đầu hè.

Hai tên gia nhân vội vàng đứng ra quạt mát. Thằng bé theo tôi đứng hầu bên cạnh.

Thấy tôi thở dài, lý trưởng đứng hầu ở bên, hỏi:

- Dạ thưa, nhà bếp đang làm bữa rồi. Có chuyện gì không hài lòng, xin ngài cứ nói để chúng con sửa ạ.

- Không phải chuyện đó. Ta về đây là vì có trát của quan trên muốn thị sát tình hình ở dưới đây thế nào, có ai kiện cáo gì không. Đồng thời, ta cũng muốn hỏi về một người tên là Xoan, cha là cụ đồ nho Hoài. Các ngươi có biết không?

Lý trưởng gãi đầu:

- Dạ, chuyện đó con biết ạ. Nhưng mà, cô ấy đã mất lâu rồi ạ.

- Cô ấy mất từ bao giờ?

Trông thấy mắt tôi đỏ hoe, lý trưởng dịu giọng lại, không dám thở mạnh:

- Dạ, cũng được ba năm rồi ạ.

Tôi giật nảy mình, ngẩng lên:

- Mất ba năm nay rồi sao?

- Dạ, là do ngoại tình ạ.

- Sao cứ nhắc đi nhắc lại chuyện ấy thế? - Tôi gằn giọng. Lý trưởng giật nảy mình.

- Dạ, con không cố ý. Xin ngài bỏ quá cho ạ.

Tôi bảo:

- Người nhà cụ Hoài còn có ai không? Ngươi gọi họ cả lên đây.

- Dạ vâng - Lý trưởng khúm núm, quay ra hất tay cho lũ gia nhân.

- Bay đâu! Mau đi mời người nhà cụ Hoài lên đây, quan lớn có chuyện muốn nói.

Lát sau, thấy một người đàn ông chừng ngoại tứ tuần, đầu đội khăn, mặc áo nâu, quần nâu chạy đến, đứng khép nép, run rẩy:

- Dạ thưa, quan lớn dạy gì con ạ? Bẩm, chúng con xưa nay làm ăn lương thiện. Cũng chưa từng đắc tội với ai. Có gì xin ngài cứ dạy bảo con ạ. Cả nhà con... Con xin đội ơn ngài.

Tôi đỡ người đàn ông gương mặt khắc khổ, nước da ngăm đen vừa quỳ lạy xuống đứng lên, lấy từ trong dải rút quần ra, đưa cho một đồng bạc:

- Nhà ngươi mang về mà nuôi mấy đứa bé. Nhưng nhà ngươi thật sự không nhớ ta sao? Ngày trước ngươi vẫn bế ta mà. Không nhớ ư?

- Dạ thưa, con có nhớ chứ ạ. Ngài ngày xưa vẫn chơi thân với cháu gái bên ngoại của con. Nhưng ngài là bậc cao quý, sao con dám nhận ạ? Con đội ơn ngài. Nhưng nhà con cũng đủ ăn rồi ạ, nên có lẽ không cần.

Người đàn ông đưa vào tay tôi tờ tiền nhưng tôi liền giúi lại. Lý trưởng nói thêm vào:

- Ngài đã cho thì cứ nhận đi.

Người đàn ông sợ hãi:

- Dạ vâng, cảm ơn ngài.

Tôi quát:

- Nhưng mà sao chỉ có mỗi nhà ngươi đến thế? Những người khác đâu cả rồi.

Lập tức, người đàn ông tội nghiệp lại sụp xuống lạy thêm mấy lần nữa:

- Dạ bẩm, nhà bên nội của cháu con đã dời làng đi từ ba năm trước rồi ạ. Giờ chỉ còn nhà bên ngoại là chúng con, vì nó là “nữ nhi ngoại tộc”.

Tôi kinh hãi:

- Sao cơ? Vì chuyện nhỏ này mà phải dời đi? Đầu óc các ngươi bị sao vậy hả? Ôi trời ơi!

Tôi lấy khăn tay lau nước mắt. Người nông dân đứng tuổi ấy mắt cũng đỏ hoe.

- Chú Sinh, chú kể rõ ràng cho tôi nghe xem. Ba năm trước đã xảy ra chuyện gì.

- Dạ bẩm, vâng ạ.

Người đàn ông kể lại. Xoan lấy chồng từ 5 năm trước. Cô gái má đỏ môi hồng không biết bao chàng trai phải thầm thương trộm nhớ rốt cuộc đã chịu lấy một người đàn ông vai vế trong làng, một người đàn ông lớn tuổi hơn cô rất nhiều, và đã có tới 6 bà vợ như miếng dấm chua. Xoan càng ngày càng gầy, hanh hao đi nhiều. Duy chỉ có đôi mắt vẫn to và đen tròn. Đôi mắt ấy mỗi khi nhắc về kỷ niệm xưa thì lại long lanh, ươn ướt. Xoan có một người con trai với người chồng ấy. Nhưng đứa con gày gò, ốm yếu, mới đẻ ra đã mắc bệnh hen suyễn. Bệnh càng ngày càng nặng, được hơn một tuổi thì mất. Xoan bị chồng đánh đập suốt ngày, không đẻ thêm được đứa con nào nữa. Mấy bà vợ trước thì chửi mắng thậm tệ. Là vì họ vẫn ghen với vẻ đẹp của Xoan. Xoan lấy chồng rồi mà đôi mắt vẫn lúng liếng, dù dự hội với tấm áo rách vai, vá chằng vá đụp, thì đám con trai vẫn phải liếc mắt đưa tình, buông lời trêu ghẹo. 2 năm rồi, người con gái ấy vẫn giữ được trái tim đoan chính, chưa hề ô nhục.

Ba năm trước, người ta trông thấy nàng bị đánh tơi tả, quần áo rách bươm, tóc tai rũ rượi, mặt mày đầy sẹo ngang sẹo dọc đi liêu xiêu trên đường làng. Đi đằng sau là đám trẻ con đang la ầm lên: “Con điên! Con điên chúng mày ơi!”. Mấy người biết hơn thì thào: “Nó ngoại tình, trốn đi theo trai! Trốn đi theo trai đấy! Nên mới bị nhà chồng đánh cho chết đi sống lại. Hôm qua, tưởng chết rồi cơ. Thế mà nay lại tỉnh dậy. Rồi cả chiều cứ điên điên như thế!”. Cô Xoan bật cười khanh khách. Gia đình gia giáo, dù có thương yêu con nhưng cũng đành từ mặt, khi gia đình chồng trả lại cô như một món đồ đã quá hạn và không còn giá trị gì nữa. Mẹ cô khóc suốt. Ông đồ không chịu được nhục, đành phải đóng cửa, thôi dạy học. Người làng đều bảo cho con cái học ông ta để mà sau này cũng theo gót “rước voi về giày mả tổ”, rước nhục về nhà sao? Nàng cũng đã từng đi tu một thời gian sau đó, khi đã tỉnh táo trở lại. Nhưng không bao lâu sau, đã ngã xuống giếng mà chết.

Tôi ôm mặt, ngắt lời:

- Chứ không phải các người đã thả bè trôi sông cô ấy sao?

Người đàn ông bình tĩnh đáp lại:

- Dạ không phải. Là người ta đồn thổi như thế.

Mới có ba năm, mà người ta đã quên hết chuyện về Xoan. Cái chết của nàng như thế nào mà cũng không rõ ràng hay sao? Cũng là thương thay cho số phận một khách hồng nhan.

Ngày trở về lại kinh đô, tôi nói với lý trưởng:

- Ta trở về kinh thành lần này sẽ báo cáo với quan trên. Có lẽ xem ra không ai kiện cáo gì.

Nhưng đi qua cái giếng, tương truyền Xoan đã trẫm mình xuống đấy, tôi chợt dừng lại. Nước giếng đen ngòm, in hình mái tóc tôi. Những kỷ niệm của nhiều năm trước lại ùa về. Khi Xoan lần đầu gặp tôi khi ở tỉnh đi học về, Xoan buồn vì mẹ ốm nhưng lại không đủ tiền mua thuốc chữa bệnh. Tôi đã đưa cho Xoan một ít tiền. Chúng tôi lớn lên bên nhau từ nhỏ, nên cũng đã có sẵn tình thương mến.

Nhìn cháu gái của Xoan đi qua cánh đồng trở về nhà, tôi thấy giống cái dáng Xoan đến lạ trong buổi chiều năm ấy, nên muốn gọi to lên: “Xoan ơi!”. Nhưng người đã đi xa nên tôi không tiện gọi lại.

Chuyện của ba năm trước là cái ngày mà tôi không thể quên được. Tôi có dịp ghé qua sau khi đi thi về. Gặp Xoan ở bên đình làng, tôi chuyện trò vài câu. Xoan khóc vì mất đứa con, và cũng không được gia đình chồng thương yêu. Tôi an ủi. Xoan bảo, vốn dĩ trong tim nàng đã có người yêu khác, nhưng vì người ấy đi xa, nên đành phải lấy người cùng làng cho trọn vẹn đạo hiếu. Đã không yêu thì lấy ai mà chẳng được. Nàng lấy một người giàu có cho mấy đứa em nheo nhóc đỡ khổ. Ai ngờ, nàng lại phải chịu những trận đòn “ngứa ghẻ hờn ghen”, thân tàn ma dại.

Tôi khuyên nàng trốn đi và hứa chờ đợi nàng sau một canh giờ nữa. Lúc nàng trở về đóng gói đồ đạc, tôi đứng ung dung bên đình, thì gặp một cô bé khoảng 5,6 tuổi đến chỗ tôi, đưa một lá thư, bảo: “Tôi không thể trốn đi được. Tôi còn có gia đình, bố mẹ tôi. Cậu hãy về nhà đi. Mong cậu hãy sống hạnh phúc”. Tôi thấy buồn bã.

Sau đó, tôi cũng sợ vợ tôi. Lại cứ nghĩ nàng đang sống tốt nên không viết thư về quê hỏi thăm nàng thêm lần nào. Một câu chuyện buồn cứ ám ảnh tôi mãi từ lúc tôi về quê lần ấy cho đến mãi tận sau này. Tôi hối hận thì cũng đã muộn. Phải chăng đã là quân tử thì cứ phải đa tình, đã là "hồng quân" thì cứ bạc phận như vậy?...

Tôi nhìn lại ngôi làng từ phía xa. Hôm trước về còn sáng nắng. Nay đã chỉ còn lại những làng xóm mờ mờ ảo ảo trong làn sương chiều. Những cánh cò bay chập chờn, những rặng núi xanh xanh phía xa, những cây đa, bến nước thấp thoáng bóng người.

Tôi bất giác giục thằng bé đi theo:

- Ta đi thôi.

Thằng bé “dạ” ran rồi cứ thế lầm lũi đi theo sau lưng con ngựa, chốc chốc lại chạy lên vì con ngựa đi quá nhanh.

Hỡi những ngày xa xưa
Sao còn để lại chút hương thừa
Gió trăng vì ai mà ngậm hận
Mặc thời gian thấm thoắt thoi đưa...

_____________________________

Dương Lệ