Văn học Nga, chiếc nôi vĩ đại và êm ái.

Tôi có thói quen, hễ khi công việc bế tắc, hoặc khi tự thân thấy chan chán, là tôi lượn hiệu sách. Hệt như cánh phụ nữ ở cơ quan tôi, họ lấy lại niềm vui bằng cách lượn siêu thị mua vặt vãnh, hay sà vào các shop quần áo thời trang. Và cũng giống như các mặt hàng đầy tính vật chất kia, món ăn tinh thần-sách bây giờ tràn lan, ê hề, có cả loại đại hạ giá, thích cuốn nào thì nhặt mua, mà tiền túi cũng chẳng phải băn khoăn, cân nhắc như thời trước khốn khó. Chớ trêu thay, tuổi trẻ ham đọc, khát kiến thức thì không có sách mà đọc, đến lúc đứng tuổi, có điều kiện mua sách thì lòng không còn ham đọc, vả lại cũng không có thời gian.
Lượn hiệu sách, lần nào cũng vậy, loanh quanh rồi lại mò đến khu vực bày sách văn học Nga. Hễ cứ sa vào khu vực ấy, tôi cũng bị mê dụ, khó tránh khỏi cám dỗ, nâng lên đặt xuống mãi rồi cũng mua một vài quyển, cho dù tôi đã từng đọc, từng mua quyển sách đó... Sao lại thế ? Tôi đang đi tìm lại tuổi thơ tôi ?!...
Trong bộ sách Đi tìm thời gian đã mất ( Retrouvé le temp ) của Marcel Prouts , ở phần Cái tên xứ sở, tác giả đã tự sa vào mê cung của hồi ức, để rồi giăng bẫy bạn đọc và để họ tự cuốn theo không tài nào cưỡng nổi, quẫy tìm mãi mà chẳng thấy đường ra. Văn học Nga cũng luôn làm tôi mất phương hướng. Với tôi, văn học Nga không chỉ là văn thôi, mà còn là tình cảm và ký ức. Chẳng thế mà trong phần tự bạch của mình về văn chương thế giới kim cổ, văn học Nga đã chiếm một tỷ trọng không nhỏ.
Về nhà văn : N. L.Tolstoi ( nhà văn xuất sắc nhất ), S.A. Exenin (nhà thơ xuất sắc nhất ) , A.P. Tsekhov ( nhà văn viết truyện ngắn & kịch xuất sắc nhất ) , I.S. Turgeniev ( nhà văn viết về tình yêu hay nhất ) , P.M. Dostoievski ( nhà văn viết về cái ác hay nhất ) , M. Gorki ( nhà văn viết cho thiếu nhi hay nhất ), K.G. Pautovsky ( nhà văn viết chân dung văn học xuất sắc nhất ), I.A. Bunin ( nhà văn viết truyện ngắn xuất sắc nhất ).
Về tác phẩm văn học : Chiến tranh và hòa bình (N.L Tolstoi)- tiểu thuyết xuất sắc nhất ; Bút ký người đi săn ( I.S. Turgeniev )- tác phẩm du ký xuất sắc nhất ; Sông Đông êm đềm ( M.K. Solokhov )- tiểu thuyết hoành tráng nhất ; Taras Bulba ( N.V. Gogol )- tiểu thuyết bi tráng nhất ; Đất vỡ hoang ( M.K. Solokhov )- tiểu thuyết khôi hài nhất; Cánh buồm đỏ thắm (A. Grin )- tác phẩm cho thiếu nhi hay nhất ; Chuyện núi đồi và thảo nguyên ( T. Aimatov )- tác phẩm văn xuôi giàu chất thơ nhất ; Evgeni Onegin (A.S.Pushkin )- trường ca hay nhất v.v...
Sơ sơ thế mà văn học Nga đã đầy ắp. Với tôi, giờ đây là sự đầy ắp trong ký ức. Chứ vào cái tuổi tôi đi học thì ...
Ngày ấy, cuối những năm sáu mươi và đầu bảy mươi thế kỷ trước, sách truyện hiếm lắm, còn hơn xa xỉ phẩm. Sách giáo khoa cho học sinh còn truyền nhau mấy thế hệ trong nhà cùng học thì lấy đâu ra sách truyện. Tôi may mắn vì cha tôi vốn là mọt sách, ông lại giỏi hai ngoại ngữ là Hán ngữ và Pháp ngữ, nên đọc rất nhiều. Từ nhỏ, tôi thường được cha kể cho nghe nhiều chuyện. Chuyện Tàu thì có Thủy Hử, Tam Quốc diễn nghĩa, Tây Du ký, Phong thần diễn nghĩa... còn chuyện Tây thì những Truyện cổ An-đec-xen, truyện cổ Grim, truyện ngụ ngôn La Phông-ten... Song đấy mới là chuyện kể. Còn những tác phẩm văn học tôi tự đọc lấy thì lại là những tác phẩm văn học Nga-Xô viết. Tôi nhớ, những cuốn sách văn học đầu tiên tôi được đọc là: Thời thơ ấu, Những trường đại học của tôi, Kiếm sống ( M. Gorky ), Suối thép (A.Xêraphimôvits ), Những linh hồn chết ( N.V. Gogol ), Chiến tranh và hòa bình ( L. Tolstoi ), Người con gái viên đại uý ( A. Pushkin ), Người anh hùng của thời đại chúng ta ( M. Lermontov ), Chuyện chú bé đánh trống ( A.P. Gaidar ), Cánh buồm đỏ thắm ( A. Grin ), Con đường đau khổ ( A. Tolstoi ), Đội cận vệ thanh niên ( A. Fadeev ); rồi cuốn Trong chiến hào Xtalingrad , Những người chân đất và một số tác phẩm của các nhà văn Xô-viết mà giờ đây tôi không còn nhớ tên tác giả. Tôi còn nhớ rõ là hai cuốn Đội cận vệ thanh niên, Trong chiến hoà Xtalingrad được Nhà xuất bản Cầu Vồng ( Raduga ) hợp tác với ta in, nên sách rất đẹp với giấy trắng và bìa dày cứng.
Còn về thơ, đó là những bài thơ trữ tình của Pushkin, Lermontov, Blok, Nhekraxov ... được các chàng sinh viên chép vào sổ tay. Ầy là vì, vùng quê tôi chỉ cách Hà Nội hơn hai chục cây số đường chim bay, nên những năm chống chiến tranh phá hoại bằng không quân của Mỹ, có đến mấy trường đại học từ Hà Nội sơ tán về. Sinh viên thì ở nhờ nhà dân, giảng đưòng thì dựng tạm tranh tre vách đất. Lẽ dĩ nhiên, thư viện của trường cũng phải chia nhỏ theo chân sinh viên. Đấy chính là nguồn sách đọc của tôi suốt thời nhỏ... Có hai lý do để cái kho sách của mấy trường đại học sơ tán về quê tôi ùn ùn chuyển đến nhà tôi và nhờ thế tôi được đọc. Là vì, bô tôi vốn là kiến trúc sư thời Tây, ông giỏi Hán tự và Pháp ngữ, khá thông thạo đông tây kim cổ, nên các chàng sinh viên từng tiếp xúc rất khoái trò chuyện sách vở với ông. Thứ nữa, quan trọng hơn, tôi có hai người chị gái tuổi mới lớn và hình thức cũng khá, các chàng sinh viên vo ve xung quanh tán tỉnh, rồi các chàng thi nhau mang sách truyện đến cho hai em đọc để mở mang nâng cao kiến thức. Vậy là cái thằng tôi được đọc ké, thực ra là người đọc chính. Phần lớn số sách truyện ấy là văn học Nga-Xô viết.
Tôi đã miệt mài đọc những cuốn sách đó. Mê mẩn, chim đắm vào thiên nhiên, phong cảnh, xã hội Nga thời phong kiến Sa hoàng, rồi lại sục sôi cùng bầu không khí cách mạng tháng Mười Nga cùng sự khốc liệt bi tráng của chiến tranh thế giới thứ 2, khi nhân dân Liên Xô tiến hành cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại chống lại chủ nghĩa phát-xít. Với một tâm trạng như vậy, tôi đã biết thích mẫu nhân vật có chất anh hùng, kiểu như vị công tước Andray Ponkonsky ( Chiến tranh và hòa bình ), Olech Cosevoi và những thanh niên kôm-xô-môn ( Đội cận vệ thanh niên), chú bé đánh trống v.v...
Lớn lên chút nữa, tôi có dịp mon men đến các tác phẩm khác như Anna Karenina ( L. Tolstoi ), Taras Bulba ( N. V Gogol ), Bút ký người đi săn, Cha và con, Mối tình đầu, Lũ xuân, Axia ( I. Turgeniev ), Sông Đông êm đềm, Đất vỡ hoang ( M. Solokhov ) , Người đàn bà có con chó nhỏ cùng vài ba truyện ngắn khác của A. Tsekhov... Và như vậy, tôi đã mong manh biết hương vị của tình yêu đôi lứa toát ra từ những nhân vật, những cuốn sách văn học Nga vốn luôn thấm đẫm tình người. Những tình cảm đó len lỏi trong tôi, ít nhiều dẫn dắt tôi đến với thứ tình cảm tự nhiên đầy hấp dẫn với tuổi mới lớn, tình yêu nam nữ, mối tình đầu...
Đến lúc tôi học đại học, cũng là thời điểm Việt Nam đang lên đến đỉnh cao của quang vinh, ấy là kết thúc thắng lợi cuộc chiến tranh chống Mỹ Ngụy. Đây cũng là thời điểm cực thịnh của phe XHCN. Lưu học sinh Việt Nam ào ạt sang Liên Xô học tập, từ học nghề và bậc đại học đến bậc cao hơn là phó tiến sĩ, tiến sĩ đủ các chuyên ngành. Những người từng được đào tạo sớm ở Liên Xô đã về nước làm việc thì vào độ chín. Ấy cũng chính là lúc văn học Nga - Xô-viết được dịch ra tiếng Việt, được các nhà xuất bản ở ta thi nhau in. Tuy in trên giấy xấu, song người đọc có cái mà đọc. Những năm tháng này, qua hệ thống thư viện nhà trường, rồi dè sẻn tiền gia đình cho, tôi đã đọc không biết bao nhiêu tác phẩm văn học Nga - Xô-viết. Trong trí nhớ của tôi ngổn ngang những tác phẩm như : Xê-vat-trô-pôn ( L. Tolstoi), Những đóm lửa ( Korolenko ), Chuyện sông Đông , Số phận con người ( M. Solokhov ), Gia đình Golovdiov ( ), Đêm trước ( I. Turgeniev ), Paris sụp đổ ( I. Erenburg ), Tuyển truyện ngắn ( A. Tsekhov ), Tuyển truyện ngắn ( M Gorki ), Thép đã tôi thế đấy ( Ostrovski ), bộ ba tác phẩm chân dung văn học là Bông hồng vàng-Bình minh mưa-Một mình với mùa thu ( K. Pautovsky ), Cây phong non chùm khăn đỏ, Vình biệt Gun-sa -rư , Con chó khoang chạy bên bở biển, Đoạn đầu đài ( T. Aimatov ), Truyện một người chân chính, Những người Xô-viết chúng ta ( B. Polevoi ), Daghestan của tôi ( R.Gamzatov ), Bến bờ ( I. Bondarev ), Trên mảnh đất người đời (K.Ivanov) , Và nơi đây bình minh yên tĩnh ( Vaxiliev ), Bài ca núi Anpơ (V. Bưkov )... Rồi đó là hàng loạt những cái tên như : K. Feedin, A. Platonov, B. Zitkov, N. Dumbadze, F. Gladkov, K.Ximonov, V. Sucsin, Raxputin, A. Kron ...v.v... Dạo đó, những tác phẩm bị xem là có vấn đề về chính trị như các tác phẩm của I. Bunin, thơ và tiểu thuyết của B. Pasternak ( Bác sĩ Zivago ), của A. Soljenitsin; hoặc những tác phẩm được cho là khó hiểu hoặc lạ lẫm kiểu như Trái tim chó, Nghệ nhân và Margrita ( M. Bugakov ), hay như Lôlita ( Nabokov) không hề được dịch và xuất bản, mà chỉ nghe phong thanh rằng hay ho thế này xuất sắc thế kia chứ nào biết đầu cua tai nheo ra sao.
Văn học Nga - Xô-viết đã chinh phục nhiều thế hệ người Việt Nam, trước tiên là bởi tình cảm với quê hương Cách mạng Tháng Mười, với đất nước của V.I.Lenin, sau nữa là vì chính sự xuất sắc của nền văn học đó.Vào thời ấy, hết thảy những ai yêu văn học, ở độ tuổi học trò rồi sống đời sống sinh viên, hoặc ra mặt trận, đều mang trong lòng tình cảm và hình bóng một vài nhân vật hay tác phẩm văn chương Nga - Xô-viết. Ngày ấy, những tác phẩm thắp lên bầu nhiệt huyết của thanh niên Việt Nam và trở thành cẩm nang gối đầu giường là những Thép đã tôi thế đấy, Đội cận vệ thanh niên, Trong chiến hào Stalingrad ; tuổi trẻ học đường chớm yêu đương thì truyền tay nhau Mối tình đầu của Turgeniev, Anna Karenina của L. Tolstoi, Bông hồng vàng của Paustovski, là Chuyện núi đồi và thảo nguyên của Aimatov, là thơ Pushkin và Lermontov .v.v...
Tôi nhớ, văn học Nga - Xô-viết đã làm nên những hiện tương xã hội, những trào lưu nho nhỏ. Ví như, Thép đã thôi thế đấy, đã thôi thúc nhiều nam thanh niên viết đơn tình nguyện ra mặt trận ( thậm chí đã có người cắt tay lấy máu mình để viết đơn ) ; Bài thơ Đợi anh về của K. Ximonov qua bản dịch của nhà thơ Tố Hữu làm nhiều người xúc động, dám hy sinh mà không bi lụy ; Cuộc họa thơ tình tay đôi giữa Berxonov - Onga Bergon dậy lên trào lưu tình yêu tinh thần trong giới sinh viên ; Tiểu thuyết luận đề Thao thức của A. Kron đã cho thấy phần nào sự xơ cứng của xã hội và nhà nước Liên Xô với những giá trị ảo, đồng thời sớm cảnh báo về một sự rạn nứt khó bề cứu vãn, đã làm không ít trí thức ta phải suy ngẫm, kiểm chứng ...
Sự thăng hoa của tâm trạng nhiều khi lại bắt nguồn từ sự thăng hoa của âm nhạc và văn học, và nó dẫn đến sự thăng hoa về sáng tạo. Không biết với những người khác thì thế nào, riêng với tôi , văn học Nga-Xôviết không những dẫn dắt tôi đến lòng yêu cuộc sống và tình yêu đôi lứa, hơn thế còn thắp lên trong tôi sự khát khao của sáng tạo, đưa tôi đến con đường sáng tác văn học. Nếu như văn học sử Trung Quốc đã mê hoặc tôi, kích thích lòng ham hiểu biết, khiến tôi bị lôi kéo để rồi sa đà vào mớ bòng bong rối rắm của các sự kiện và buồn vui theo sự thăng trầm của lịch sử, thì văn học Nga - Xô-viết lại khiến lòng tôi rạo rực đam mê, ham sống và mong muốn được sáng tạo, cống hiến. Tôi biết ghi nhật ký, bắt đầu viết những vần thơ, những dòng văn đầu tiên là nhờ thế !...
Bây giờ văn chương đa sắc màu, đa diện... Đông hay Tây, cổ hay kim, thích hoặc không, đều vô nghĩa cả, khi mà internet luồn lách và xuyên phá hết thảy. Việc định giá trị thật - giả , hiện thực - huyền ảo cũng khó lắm thay. Người đọc có quyền, họ tự lựa chọn và biết tìm cách để đọc được những gì họ cần xem, muốn xem. Vậy thì, lựa chọn cái gì là việc của họ, công việc của người cầm bút là viết. Viết ra những gì mà mình tâm đắc, mình muốn bộc lộ, thể hiện...
Với người viết, sống trong một bầu không khí như thế tưởng dễ lắm thay, song kỳ thực lại khó lắm thay.... Và giờ đây, sống trong một thế giới có HIV và ma túy, có bạo lực và khủng bố, có hạt nhân và virus máy tính ... thì ai có thể tránh được đây, và cũng chẳng thể dọn nhà sang một thế giới khác trong sạch hơn để sinh sống ? Chỉ còn cách chấp nhận và sống chung, với sự nỗ lực mang tính cá nhân nhiều hơn ?.... Ấy là lúc âm nhạc và văn chương lên tiếng. Đấy là dạng thức, là phương tiện, hơn thế là công cụ, để nâng đỡ và cứu rỗi tinh thần con người ta. Tôi đã từng yêu văn học Nga - Xô-viết với cả tấm tình. Tôi không hề hối tiếc, bởi với tôi, văn học Nga - Xô-viết luôn luôn là chiếc nôi vĩ đại và êm ái, bởi giờ đây, vẫn chính văn học Nga - Xô-viết nâng giấc tâm hồn tôi !...
Tôi viết những dòng này vừa đúng vào dịp người ta kỷ niệm 90 cách mạng tháng Mười Nga thành công. Về mặt tinh thần để hướng đến một xã hội tương lai tốt đẹp hơn, tôi quả quyết rằng, giá trị của cuộc cách mạng ấy vẫn con nguyên giá trị ban đầu, tươi mới và sôi động như những gì nhà báo người Mỹ là John Reed đã viết trong thiên phóng sự nổi tiếng của mình- Mười ngày rung chuyển thế giới.
Tôi đã hiểu thế nào là đặc sản Nga, bánh mỳ đen với muối và văn học, tôi đã hiểu thế nào là tâm hồn và tính cách Nga.
Mặc dù, chưa một lần đặt chân đến nước Nga mà tôi lòng đã đầy ắp ký ức về thiên nhiên và con người Nga như đã sống những năm dài ở đó, chỉ là qua cuộc thám hiểm kỳ thú vào thế giới văn học Nga - Xô-viết mà thôi !...