Bài 1: Tình Hình Sản Xuất Và Tiêu Thụ Sản Phẩm Của Dê

1. Phân Bố Quần Thể Dê Trên Thế Giới :
Dê là một loài gia súc rất quan trọng ở các nước đang phát triển, đặc biệt châu á và châu phi. Gần 94% quần thể dê của thế giới 557 triệu con. Hiện có thuộc các nước đang phát triển với 322 triệu con ở Châu Á, Châu Phi 174 triệu con, Trung và Bắc Mỹ 14 triệu con, Nam Mỹ 23 triệu con, Châu Âu 15 triệu con, Châu Ðại Dương 1,9 triệu con và Liên Xô cũ 6,4 triệu con.
2. Tình Hình Sản Xuất Thịt Sữa Và Da Dê Trên Thế Giới :
Phần lớn sản lượng thịt sữa của dê được sản xuất ở Châu Á mà trong đó phần lớn được sản xuất ở Ấn độ và Trung quốc. Ở Châu Âu quần thể dê chỉ chiếm khoảng 3% tổng đàn dê trên thế giới nhưng sản xuất gần 20% tổng sản lượng sữa trên thế giới và chỉ sản xuất có 4,2% tổng sản lượng thịt dê mà thôi. Các nước Châu á và châu phi sản xuất ra gần 90% sản lượng thịt dê trên thế giới.
Dê góp phần vào sự tồn tại của những chủ nuôi nhỏ và nông dân nghèo. Ngoài ra còn có vai trò quan trọng phát sinh nguồn thu nhập cải thiện dinh dưỡng cho người nuôi.
Năng suất sữa của các vùng trên thế giới cũng khác nhau, các nước vùng Ðịa Trung Hải năng suất sữa dê chỉ đạt 100 lít /chu kỳ, trong khi ở các nước Châu âu từ 550 đến 600 lít /chu kỳ.
3. Tình Hình Nuôi Dê Ở Việt Nam :
Nước ta có điều kiện khí hậu nóng ẩm, nhiều đồi núi, nơi có nhiều cây cỏ phát triển thích hợp với việc nuôi dê. Theo số liệu thống kê tháng 10/1993 thì đàn dê Việt nam hiện có 353.200 con, miền bắc chiếm 72,5%, miền nam 27%, Ðông và Tây Nam bộ chiếm từ 2,1 đến 3,8%.
4. Lợi ͣh Của Việc Nuôi Dê :
. ?n được nhiều loại thức ăn như lá cây cỏ nghèo dinh dưỡng, chịu đựng cam khổ, khí hậu nóng ẩm.
. Dê rất mắn đẻ bình quân mỗi năm đẻ 2 lứa.
. Dê có hiệu suất sử dụng thức ăn cao.
. Khả năng cho sữa cao so với kg thể trọng.
. Khả năng tái sinh đồng cỏ nhanh nếu dê ăn do tập tính của dê ăn trên cao.
. Dê có đầu tư vốn ít chuồng trại đơn giản thức ăn có sẳn trong tự nhiên.
5. Bộ Máy Tiêu Hóa Của Dê :
a. Răng :
Có vai trò nghiền nát thức ăn giúp cho dạ dày và ruột tiêu hóa dễ dàng. Dê có 8 răng cửa hàm dưới và 24 răng hàm. Không có răng cửa hàm trên. Chúng ta có thể nhận biết tuổi của dê qua răng cửa. Bởi vậy cần phải biết phân biệt răng sữa và răng thay thế, răng sữa nhỏ trắng và nhẵn. Ðối với răng thay thế có thể to gấp rưỡi hoặc gấp đôi màu hơi vàng và có những vạch hơi đen ở mặt trước.
Răng sữa: Dê đẻ được 5 đến 10 ngày đã có 4 răng sữa, 3 - 4 tháng tuổi thì đủ 8 răng sữa.
Răng thay thế theo thứ tự sau:
+Dê từ 15 đến 18 tháng tuổi thay hai răng cửa giữa.
+ Dê được hai năm tuổi thì thay 2 răng cửa bên.
+ Dê từ 2- 2,5 tuổi thay hai răng cửa áp góc.
+ Dê từ 3- 3,5 tuổi thay hai răng góc.
Sau đó răng mòn đến 6- 7 năm tuổi thì dê già chân răng hở ra có khi bị lung lay.
b. Lưỡi :
Lưỡi dê có nhiều gai thịt nổi lên có 3 loại gai thịt : gai thịt hình đài hoa, gai thịt hình nấm, hai loại này có vai trò vị giác và gai thịt hình sợi có vai trò xúc giác vì thế khi dê ăn một loại thức ăn nào dê không những biết được vị của thức ăn (chua, ngọt, đắng, cay) mà còn biết được thức ăn rắn hay mềm.
Lưỡi dê còn giúp cho việc lấy thức ăn nhào trộn thức ăn trong miệng và nuốt ngoài ra các gai thịt giúp dê nghiền nát thức ăn.
c. Dạ dày :
Dạ dày của dê trưởng thành rất lớn (20-30 lít) chiếm hoàn toàn phần bên trái của xoang bụng và nó có 4 túi dạ cỏ, tổ ong, lá sách, múi khế.
+ Dạ cỏ:
Là túi lớn nhất chiếm khoảng 80% thể tích của dạ dày ở dạ cỏ có hai lỗ thông. Một lỗ thông với thực quản gọi là lỗ thượng vị, một lỗ thông với dạ tổ ong. Lỗ thượng vị có một rảnh nhỏ chạy dọc qua dạ tổ ong và lá sách gọi là rảnh thực quản. Trong dạ cỏ có nhiều hệ vi sinh vật như thảo trùng, vi khuẩn và nấm
+ Dạ tổ ong:
Là túi nhỏ nhất trong 4 túi 0.5 - 2 lít, mặt trong của dạ tổ ong có gờ nổi lên thành các ô thành nhiều cạnh, mỗi ô lớn chia thành nhiều ô nhỏ giống như tổ ong.
Vai trò của dạ tổ ong là nghiền nát thức ăn, dạ tổ ong thông với dạ cỏ ở phía trái và bằng một lỗ hẹp.
+ Dạ lá sách:
Là túi to hơn dạ tổ ong, mặt trong có nhiều lá thịt mỏng xếp theo chiều dọc như những trang sách của một quyển sách mở. Lá sách có vai trò nghiền nát thức ăn ép thức ăn và thu lấy chất lỏng.
+ Dạ múi khế:
Là một túi dài khoảng 40 - 50 cm có lỗ thông với dạ lá sách. Thành trong mềm xốp có nhiều mạch máu và tuyến tiêu hóa. Trong 4 túi của dạ dày dê thì chỉ có dạ múi khế mới có tuyến tiêu hóa.
+ Rảnh thực quản:
Từ lỗ thượng vị có một rảnh gọi là rảnh thực quản mở hướng về túi dạ cỏ chỗ tiếp giáp giữa dạ cỏ và dạ tổ ong. Rảnh thực quản có hai môi rất khỏe. Khi hai môi mở ra thì thức ăn và nước uống sẽ đi thẳng xuống dạ cỏ, khi đóng lại rảnh thực quản như một cái ống đưa thức ăn đã nhai lại từ thực quản qua lỗ thuợng vị vào lá sách không qua dạ cỏ và dạ tổ ong. Dê con khi uống sữa, hai môi của rảnh thực quản đóng lại đưa sữa vào dạ lá sách rồi xuống dạ múi khế.
+ Ruột:
Gồm 3 phần ruột non dài khoảng 20 - 25 cm, ruột già lớn và ngắn hơn ruột non 4 - 8cm, trung gian giữa ruột non và ruột già có manh tràng. Trong màng nhày của ruột non có nhiều dịch tiêu hóa được tiết ra. Mặt trong của màng nhày tạo thành những lông nhung để hấp thu thức ăn đã được tiêu hóa.
6. Ðặc Ðiểm Bộ Máy Tiêu Hóa Của Dê Con :
Ở dê sơ sinh chỉ có dạ múi khế mới phát triển. Trong quá trình sinh trưởng dạ cỏ phát triển nhanh và khi dê con ăn được thức ăn cứng dạ cỏ bắt đầu có vi sinh vật và dần dần hoạt động và lúc đó có sự nhai lại thường khoảng 4 tuần tuổi. Sang tuần thứ 5 - 8 có thể cai sữa dê con.
7. Sự Tiêu Hóa :
Dê dùng lưỡi vơ cỏ nhai vội vàng nuốt vào dạ dày, phần thức ăn nặng như hạt củ, sỏi sạn thì đi vào dạ tổ ong còn phần nhẹ như cỏ lá thì đi vào dạ cỏ. Ở dạ cỏ và tổ ong, thức ăn được nhào trộn đều thấm nước mềm đi và lên men rồi bằng động tác ợ của con vật thức ăn được trở lên miệng lúc này nước bọt được tiết ra và con vật bắt đầu nhai lại. Thức ăn sau khi được nhai lại thấm kỹ nước bọt đi qua rảnh thực quản (khi đó hai môi rảnh thực quản khép lại) vào dạ lá sách xuống thẳng dạ múi khế.
8. Tập Tính Nhai Lại :
Dê thường ăn vào ban ngày và nhai lại vào ban đêm khoảng 22 giờ đến 3 giờ sáng hoặc nhai lại vào lúc nghĩ ngơi xen kẻ giữa các lần ăn cỏ trong một ngày đêm. Trong một ngày đêm dê trưởng thành có thể nhai lại từ 6 đến 8 đợt, dê con nhai lại nhiều hơn 15 đến 16 đợt. Mỗi lần nhai lại từ 20 đến 60 giây. Khi dê ăn thức ăn cứng như rơm khô thì thời gian nhai lại gấp hai lần cỏ tươi. Trời nóng thì sự nhai lại chậm hơn trời mát, thức ăn cỏ ẩm và mục đều ảnh hưởng đến sự nhai lại. Môi trường cũng ảnh hưởng đến sự nhai lại : yên tỉnh thì sự nhai lại tốt nếu ồn ào thì sự nhai lại kém và bị ức chế.
Các yếu tố stress như hưng phấn quá dê bị say nắng hoặc ăn thức ăn ẩm mục đều ảnh hưởng đến sự nhai lại. Trong quá trình nhai lại nước bọt được tiết ra từ 6-10 lít trong một ngày đêm. Khi ăn tuyến nước bọt chỉ tiết ra một lít trong khi sự nhai lại tiết ra gấp 3 lần.
Hiện tượng nhai lại có vai trò quan trọng trong sự tiêu hóa nhờ đó mà thức ăn được thấm nước bọt nghiền nát tạo nên pH dạ cỏ 5,5 đến 6,5 tạo điều kiện cho vi sinh vật dạ cỏ hoạt động.
9. Tập Tính Của Dê :
a Tính khí bất thuờng, ương ngạnh và trí khôn của dê:
Dê là một loài vật có tính khí bất thường và hiếu động, dê rất phàm ăn nhưng luôn luôn tìm những thức ăn mới dê vừa ăn vừa phá và chúng có thể ăn 170 loài cây chiếm 80% loài cây hoang dại. Dê có thể ăn những loài cây đắng mà các thú khác không sử dụng được. Khi gặp nguy hiểm dê có vẻ hung hăng và liều mạng nhưng đôi khi tỏ ra rất nhát và hoảng sợ trước một vật lạ. Trước một thú dữ dê rất sợ, xô đẩy nhau ầm ĩ, trèo và rút đầu bừa vào khe chuồng. Nhiều người chăn nuôi dê phàn nàn về tính ương bướng của dê thích làm trái ý người muốn chăn đường này thì chúng lại đi đường khác tuy nhiên dê là loài vật có trí khôn, rất mến người khi cho chúng ăn và nhận biết được người quen từ xa.
b. Tập tính sinh dục:
Dê hoạt động sinh dục quanh năm có khả năng phối giống rất mạnh, dê có tính hay ghen nếu có một dê đực khác đến gần một dê cái thì nó húc đầu đánh đuổi.
Ở dê cái sự động hớn cũng rất mạnh nhiều khi dê cái tìm đến dê đực để giao phối.
c. Tập tính đàn của dê:
Dê thường sống tập trung từng đàn, mỗi con trong đàn có một vị trí xã hội nhất định. Những con mới nhập đàn cần phải thử sức để xác định vị trí của nó. Chọi nhau là hình thức thử sức phổ biến trong đàn dê. Những con ở vị trí thấp phải nhường và phục tùng những con ở vị trí cao hơn. Vị trí xã hội của dê không nhất định mà phải thử sức qua lại qua những lần chọi nhau. Ở những đàn dê rừng có thể lên đến vài trăm con. Trong đàn có thể có dê dẫn đầu trên bãi chăn đàn dê di chuyển gặm cỏ theo con đầu đàn nếu là phương thức nuôi chăn thả là chủ yếu chúng thường gặm cỏ theo những khoảng cách nhất định, thỉnh thoảng lại nghển cổ nhìn ngó chung quanh. Dê ở trong đàn thì tỏ ra rất yên tâm, khi tách đàn chúng tỏ vẻ rất sợ hãi.
Dê thích nghi và nghỉ ở những nơi cao ráo trên những mô đất hoặc trên những tảng đá phẳng và cao. Dê ngủ nhiều lần trong ngày, nhiều khi ngủ dê vẫn nhai lại. Dê nhà thừa hưởng được khứu giác và thính giác rất phát triển của dê rừng, ban đêm nếu có tiếng động dù nhỏ, như có tiếng chân người đi đến gần chuồng thì chúng phát hiện ngay.
Dê đực và dê cái đều có tuyến hôi hình lưỡi liềm nằm ở gốc của sừng (ở dê nọc cũng vậy). Tuyến hôi tiết ra mùi riêng biệt để dê nhận biết nhau. Ðối với dê đây là mùi hấp dẫn vì thế dê nuôi trong đàn thường cọ đầu vào nhau. Người ta thường khử tuyến hôi bằng cách dùng một miếng sắt hình móng ngựa, nung đỏ rồi đốt sâu vào da ở vị trí của tuyến hôi.