Chương 8

Tin tức được lan truyền mau chóng trong thị trấn, qua những lời thầm thì trước cửa, bằng cái liếc nhanh đầy ngụ ý― “Thị trưởng bị giam giữ”. Khắp cả thị trấn lan ra một sự rộn ràng thầm lặng, một sự rộn ràng nhỏ nhoi nhưng mãnh liệt; người ta tụm lại thầm thì trò chuyện với nhau rồi tản đi; người đi mua thực phẩm nghiêng đầu sát vào người bán hàng và trong khoảnh khắc họ trao nhau lời nói.
Dân chúng đi vào đồng ruộng, vào những khu rừng, tìm kiếm chất nổ. Và những đứa trẻ chơi đùa trong tuyết cũng tìm thấy chất nổ, đến lúc này cả những đứa trẻ cũng biết đến những lời chỉ dẫn. Chúng mở gói hàng, ăn phần sô-cô-la, và sau đó chúng chôn những thanh chất nổ trong tuyết rồi nói lại cho cha mẹ chúng vị trí chôn dấu.
Ở tận ngoài đồng xa một người nhặt được ống chất nổ, hắn đọc lời chỉ dẫn và tự nói với mình, “Không hiểu nó có nổ được không.” Hắn cắm ống chất nổ vào trong tuyết và châm mồi, rồi vừa chạy lui ra xa vừa đếm. Nhưng hắn đếm hơi nhanh, nó nổ khi hắn đếm được đến 68. Hắn nói, “Ðược đấy,” rồi hắn vội bỏ đi, tìm những ống chất nổ khác.
Gần như là có một hiệu lệnh, dân chúng đi vào trong nhà và đóng cửa lại, đường phố lặng ngắt. Ở hầm mỏ, quân lính cẩn thận lục soát từng người thợ đi vào trong hầm, lục soát rồi lại lục soát, và quân lính trở nên cáu kỉnh, cộc cằn, họ nói với những người thợ mỏ bằng những lời lẽ thô bạo. Những người thợ nhìn họ bằng ánh mắt lạnh căm, và đằng sau ánh mắt ấy có chút ít sôi sục rộn ràng.
Trong phòng khách của dinh Thị trưởng chiếc bàn đã được dọn dẹp sạch sẽ, một người lính đứng gác ở ngay trước cửa phòng ngủ của Thị trưởng. Annie đang quì trước vỉ lò sưởi, gắp từng mẩu than bỏ vào lò. Bà ngước lên nhìn người lính gác đang đứng trước cửa phòng Thị trưởng Orden và bà nói với hắn bằng giọng gay gắt, “Này, mi làm cái gì với ông ấy đây?” Người línhh không trả lời.
Cánh cửa ngoài mở ra một người lính khác bước vào, hắn nắm cánh tay của Bác sĩ Winter. Hắn đưa Bác sĩ Winter vào, đóng cánh cửa lại, đứng bên trong phòng chắn ngay trước cánh cửa. Bác sĩ Winter nói, “Chào Annie, Ðức ông khoẻ chứ?”
Và Annie chỉ vào phòng ngủ nói, “Ông ấy ở trong đấy.”
“Ông ấy không bệnh chứ?” Bác sĩ Winter nói.
“Không, ông ấy chẳng có vẻ gì bệnh cả,” Annie nói. “Ðể tôi coi thử, có thể nói ông ấy biết là Bác sĩ ở đây.” Bà bước đến người lính gác và nói như ra lệnh. “Nói với Ðức ông là Bác sĩ Winter ở đây, mi có nghe không?”
Người lính gác không trả lời và không cử động, nhưng từ phía sau, cách cửa mở và Thị trưởng Orden đứng ở ngưỡng cửa. Ông đi lướt qua, không để ý đến người lính, bước vào trong phòng. Trong thoáng chốc người lính như có ý kéo ông trở lại, nhưng rồi hắn qua lại vị trí cũ bên cạnh cửa. Orden nói, “Cám ơn, Annie. Ðừng đi xa đấy? Tôi có thể cần đến bà.”
Annie nói, “Không đâu, thưa ngài. Phu nhân khoẻ chứ?”
“Bà ấy đang làm tóc. Bà có muốn gặp bà ấy không, Annie?”
“Vâng, thưa ngài,” Annie nói, và bà lại đi lách qua người lính gác, vào trong phòng ngủ, đóng cửa lại.
Orden nói, “Ông có cần gì không Bác sĩ?”
Winter nhếch môi cười mỉa mai và chỉ ra về người lính đứng phía sau lưng. “Vậy đấy, tôi đoán là tôi đã bị bắt. Ông bạn này dẫn tôi đến.”
Orden nói, “ Tôi nghĩ rồi cũng đến nước này thôi. Tôi tự hỏi họ sẽ làm gì đây?” Hai người nhìn nhau một lúc lâu và người này chợt hiểu người kia đang nghĩ gì.
Rồi Orden nói tiếp như ông chưa từng ngừng lời. “Ông biết không, tôi không thể ngăn được chuyện đó cho dù tôi có muốn đi nữa.”
“Tôi biết,” Winter nói, “nhưng bọn họ thì không.” Ông nói tiếp điều ông đang suy nghĩ. “Một dân tộc coi trọng giờ giấc,” ông nói, “và giờ giấc đã gần điểm. Họ nghĩ rằng chỉ vì họ chỉ có một lãnh tụ và một cái đầu nên họ cho tất cả chúng ta cũng như vậy. Họ biết nếu mười cái đầu bị chặt đi họ sẽ bị tiêu diệt, nhưng chúng ta là những người tự do, chúng ta có bao nhiêu người thì có bấy nhiêu cái đầu, và đến lúc cần những lãnh tụ sẽ mọc lên trong chúng ta như nấm.”
Orden đặt tay lên vai của Winter và ông nói, “Cám ơn. Tôi biết điều đó, nhưng nghe ông nói thật hay. Dân chúng thấp bé kia sẽ không bị khuất phục, đúng không?” Ông bồn chồn nhìn khuôn mặt của Winter dò hỏi.
Bác sĩ Winter khẳng định với ông, “Sao, không, không đâu. Sự thực là họ sẽ trở nên lớn mạnh hơn với sự giúp đỡ từ bên ngoài.”
Căn phòng im lặng một lát. Người lính gác hơi chuyển thế đứng, cây súng va vào một hạt nút nghe lanh canh.
Orden nói, “Tôi có dịp nói chuyện với ông, Bác sĩ, và có lẽ tôi sẽ không thể nói chuyện với ông lần nữa. Trong đầu tôi đã nghĩ đến những điều hơi hổ thẹn.” Ông ho và liếc nhìn người lính đang đứng nghiêm, nhưng người lính không có vẻ nghe thấy gì hết. “Tôi đã nghĩ đến cái chết của tôi. Nếu họ cứ theo trình tự thông tường, họ phải giết tôi, và họ sẽ phải giết ông.” Và khi thấy Winter im lặng, ông nói, “Ðúng không?”
“Ðúng, tôi đoán vậy.” Winter bước đến bên một chiếc ghế bịt vàng, vừa lúc sắp ngồi xuống, để ý thấy thảm bọc ghế bị rách, ông dùng ngón tay vuốt chỗ đệm ngồi như thể làm vậy sẽ vá nó lại được. Ông se sẽ ngồi xuống vì chiếc ghế đã rách.
Orden nói tiếp, “Ông cũng biết, tôi sợ, tôi đã từng nghĩ những phương cách để trốn thoát, phủi tay. Tôi đã từng nghĩ đến việc bỏ chạy. Tôi đã từng nghĩ đến việc van xin tha mạng, và chuyện ấy làm tôi hổ thẹn.”
Winter ngước lên nhìn và nói, “Nhưng ngài chưa từng làm điều ấy.”
“Không, chưa bao giờ.”
“Và ngài sẽ không làm như thế?”
Orden ngập ngừng. “Không, không bao giờ. Nhưng tôi đã nghĩ đến nó.”
Và Winter nói, nhẹ giọng, “Làm sao ngài biết được mọi người không nghĩ đến. Làm sao ngài biết tôi không nghĩ đến điều ấy?”
“Tôi thắc mắc tại sao họ cũng bắt giữ ông.” Orden nói, “Tôi nghĩ họ sẽ giết cả ông nữa.”
“Tôi đoán vậy,” Winter nói. Ông xoay xoay đôi ngón cái, nhìn chúng nối tiếp nhau nhào lên lộn xuống.
“Ông cũng biết đó.” Orden im lặng một lát rồi nói tiếp, “Tôi là một người nhỏ bé và đây là một thị trấn nhỏ bé, nhưng trong con người nhỏ bé có một tia lửa để nó có thể bốc lên thành lửa ngọn. Tôi sợ, tôi rất sợ, và tôi đã nghĩ đến mọi cách để có thể tự cứu mạng mình, và khi những suy nghĩ ấy qua đi đôi khi tôi cảm thấy hân hoan, dường như tôi đã trở nên vĩ đại và tốt đẹp hơn. Ông biết tôi đã nghĩ gì không, Bác sĩ? Ông mỉm cười, hồi tưởng, “ Ông còn nhớ lúc còn đi học, đến Lời Cáo Lỗi?(1) Ông còn nhớ đến đoạn Socrate nói ‘Có người sẽ nói, “Và ngươi không hổ thẹn sao, Socrate, về hành trình của một cuộc sống có chiều hướng dẫn ngươi đến một kết cuộc không định trước.” Với hắn hẳn nhiên ta sẽ trả lời, “Ðấy là người lầm rồi: một người có chút ít lương tri không nên toan tính đến cơ hội để được sống hay chết; hắn chỉ nên quan tâm đến việc hắn làm đúng hay sai.” ’ ” Orden ngừng lời, cố gắng gợi nhớ.
Bác sĩ Winter ngồi chồm tới, vẻ căng thẳng, ông nối tiếp lời, “ ‘Ðứng vào vị trí của một người tốt hay một kẻ xấu.’ Tôi nghĩ ông không đúng lắm. Ngài không bao giờ là một một học giả khá. Ngài cũng sai cả đến đoạn tố cáo nữa.”
Orden bật cười “Ông nhớ chứ?”
“Nhớ,” Winter nói. “Tôi nhớ khá rõ. Ngài quên một dòng hay là một chữ gì đó. Hôm ấy là ngày lễ tốt nghiệp. Ngài hồi hộp quá dến độ quên cài cả vạt áo sau vào trong quần, để nó xổ ra ngoài. Ngài thắc mắc tại sao họ cười ngài.
Orden mỉm cười, tay ông lẳng lặng lần ra phía lưng dò xem vạt áo sau. “Tôi làm Socrate,” ông nói, “và tôi tố cáo Hội Ðồng Giáo Dục. Tôi tố cáo họ như thế nào! Tôi rống lên, và tôi thấy mặt họ đỏ lựng.”
Winter nói, “Họ nín thở để khỏi bật cười đấy. Vạt áo sau của ngài thò ra ngoài.”
Thị trưởng Orden cười nói, “Bao lâu rồi nhỉ? Bốn mươi năm?”
“Bốn mươi sáu.”
Người lính gác đứng bên cạnh cửa phòng ngủ lặng lẽ di chuyển đến chỗ người lính gác đứng ở cửa ngoài. Cả hai máy môi nói nhỏ giọng như những học sinh đang thì thầm trong lớp học. “Phiên trực của cậu bao lâu rồi?”
“Trọn cả đêm. Hầu như không mở mắt nổi.”
“Tớ cũng vậy. Có nghe tin vợ cậu trong chuyến tàu hôm qua không.”
“Có! Bà ấy gữi lời chào cậu. Nói là bà ấy có nghe tin cậu bị thương. Bà ấy không viết được nhiều.”
“Nói với chị nhà rằng tôi không sao.”
“Ừ! để khi tớ viết thư trả lời.”
Thị trưởng ngẩng đầu nhìn lên tường, ông lầu bầu, “Ừm... m... m. Tôi không biết còn nhớ nổi không ― bắt đầu ra sao nhỉ?”
Và Winter nhắc, “Và giờ đây, hỡi những kẻ―”
Orden nhỏ nhẹ nói, “ ‘Và giờ đây, hỡi những kẻ đã kết tội ta―’ ”
Ðại tá Lanser im lặng bước vào phòng; những người lính gác đứng nghiêm. Nghe Thị trưởng nói, ông đứng lại lắng nghe.”
Orden nhìn lên trần nhà, tâm trí chìm sâu vào dòng ký ức về những câu nói xa xưa. “ ‘Và giờ đây, hỡi những kẻ đã kết tội ta,’ ” ông nói “ ‘ta vui lòng đưa ra lời tiên tri về các ngươi, ―vì ta sắp chết và―con người―trước giờ phút lâm chung được ban tặng quyền năng thấu thị. Ta―tiên đoán về những kẻ giết ta―rằng ngay sau khi ta―chết’ ”
Winter đứng lên, nói, “Ra đi.”
Orden nhìn ông. “Cái gì?”
Và Winter nói, “Chữ ấy phải là ‘ra đi,’ không phải là ‘chết’. Ngài lại mắc cùng một lỗi như trước kia. Ngài đã mắc phải lỗi đó bốn mươi sáu năm trước.”
“Không, chữ đó là chết. Phải là chết.” Orden nhìn quanh và thấy Ðại tá Lanser đang nhìn ông. Ông hỏi, “Có phải là ‘chết’ không?”
Ðại tá Lanser nói, “ ‘Ra đi.’ Nó là ‘ngay sau khi ta ra đi.’ ”
Bác sĩ Winter khẳng định, “Ngài thấy không, hai chọi một, chữ ấy là ‘ra đi’. Ngài mắc cùng một lỗi như ngày trước.” (2)
Rồi Orden nhìn thẳng về phía trước và mắt ông chìm vào ký ức, không còn thấy gì chung quanh. Ông nói tiếp “ ‘Ta tiên đoán về những kẻ giết ta rằng ngay sau khi ta―ra đi sự trừng phạt nặng nề hơn những gì các ngươi đã gây cho ta chắc chắn sẽ chờ đợi các ngươi.’ ”
Winter gật đầu khuyến khích, và Ðại tá Lanser cũng gật gù, họ dường như đang cố giúp ông nhớ lại. Và Orden tiếp tục, “ ‘Ta bị các ngươi giết vì các ngươi muốn trốn tránh kẻ cáo buộc, và không muốn những hành vi trong đời của các ngươi bị khảo xét―!”
Thiếu úy Prackle bước vào, vẻ mặt kích động, kêu lên, “Ðại tá Lanser!”
Ðại tá Lanser nói, “Ssss...uỵt!” và ông đưa tay cản hắn lại.
Orden nói tiếp, giọng nhỏ nhẹ “ ‘Nhưng kết quả sẽ hoàn toàn ngược lại những gì các ngươi mong đợi,’ ” giọng ông mạnh mẽ hơn. “ ‘Vì ta tiên đoán sẽ có nhiều người cáo buộc các ngươi hơn bây giờ’ ” ―ông làm một cử chỉ, một dấu hiệu diễn thuyết ― “ ‘những kẻ cáo buộc mà đến nay ta đã kiềm hãm; và vì họ trẻ tuổi hơn họ sẽ không kể gì đến các ngươi, còn các ngươi thì lại càng làm họ bực bội thêm.’ ” Ông nhíu mày, cố nhớ lại.
Thiếu úy Prackle nói, “Ðại tá Lanser, chúng tôi tìm được vài người mang chất nổ.”
Và Lanser nói, “Suỵt.”
Orden tiếp tục, “‘Nếu các ngươi nghĩ rằng giết người sẽ ngăn chặn được người ta chỉ trích lối sống bại hoại của các ngươi thì các ngươi đã lầm!’” Ông nhíu mày suy nghĩ và nhìn lên trần nhà, ông ngượng ngùng mỉm cười và nói, “Tôi chỉ nhớ được vậy thôi. Trí nhớ của tôi đã nhụt hết cả rồi.”
Bác sĩ Winter nói, “Sau bốn mươi sáu năm như vậy là khá lắm. Bốn mươi sáu năm trước ngài không khá như vậy.”
Thiếu úy Prackle xen vào, “Có mấy người mang chất nổ, Ðại tá Lanser.”
“Anh bắt giữ họ chứ?”
“Vâng, thưa Ðại tá. Ðại úy Loft và―“
“Bảo Ðại úy Loft canh giữ chúng.” Ông sực nhớ lại vai trò của mình và ông tiến tới, bước vào phòng và nói, “Orden, những việc này phải được ngăn chận.”
Và Thị trưởng hướng về ông mỉm cười bất lực, “Không thể ngăn họ được, thưa ngài.”
Ðại tá Lanser nói giọng khắc nghiệt, “Tôi bắt giữ ngài làm con tin đánh đổi lại hành vi phục tùng của dân chúng ngài. Ðây là lệnh của tôi.”
“Nhưng việc này sẽ không ngăn cản được họ,” Orden đáp gọn. “Ngài không hiểu. Một khi tôi trở thành chướng ngại của dân chúng, họ sẽ bỏ mặc tôi.”
Lanser nói, “Hãy nói thật cho tôi biết những gì ngài nghĩ. Nếu dân chúng biết ngài sẽ bị bắn nếu họ châm thêm một ngòi nổ, họ sẽ làm gì?”
Ông Thị trưởng nhìn qua phía Bác sĩ Winter một cách vô vọng. Cánh cửa phòng ngủ mở và Phu nhân bước ra, mang theo trên tay chuỗi xích có tấm lắc huy hiệu thị trưởng. Bà nói, “Ông quên cái này.”
Orden nói, “Cái gì? Ồ, phải,” và ông cúi đầu xuống để Phu nhân choàng vào cổ ông chuỗi xích. Ông nói, “Cám ơn bà.”
Phu nhân than phiền, “Ông quên nó mãi. Lúc nào ông cũng quên.”
Thị trưởng nhìn đầu chuỗi xích ông đang cầm trong tay―chiếc mề đay vàng có huy hiệu văn phòng thị trưởng chạm trên đó. Lanser thúc giục ông. “Họ sẽ làm gì?”
“Tôi không biết,” Thị trưởng nói. “Tôi nghĩ họ sẽ châm ngòi nổ.”
“Giả sử ông bảo họ ngưng lại?”
Winter nói, “Ðại tá, sáng nay tôi thấy một cậu bé chơi đắp người tuyết, lúc ấy có ba người lính canh chừng xem cậu ta có châm biếm lãnh tụ của các ông không. Cậu ta đáp cũng khá giống và sau đó người tuyết bị phá đi.”
Lanser không để ý đến Bác sĩ Winter, “Giả sử ông bảo họ ngưng lại?” ông nhắc lại.
Orden giống như đang mơ ngủ; mắt ông sụp xuống, ông đang suy nghĩ. Ông nói, “Tôi không phải là một người can đảm, thưa ngài. Tôi nghĩ cho dù thế nào đi nữa họ cũng sẽ châm ngòi.” Ông chật vật mới thốt nên lời. “Tôi hy vọng họ sẽ làm vậy, còn nếu tôi bảo họ đừng, họ sẽ thấy đáng tiếc cho tôi mà thôi.”
Phu nhân nói, “Chuyện này tất cả là về cái gì vậy?”
“Im lặng một chút đi, bà.” Thị trưởng nói.
“Nhưng ông có nghĩ là họ sẽ châm ngòi chất nổ không?” Lanser kiên trì nhấn mạnh.
Thị trưởng cất giọng tự hào. “Phải, họ sẽ châm ngòi. Tôi không có quyền lựa chọn giữa sống và chết, ngài đã thấy đó, ―nhưng tôi thật sự có quyền lựa chọn cách sống hoặc chết. Nếu tôi bảo họ ngưng chiến, họ sẽ lấy làm tiếc cho tôi, nhưng họ sẽ tiếp tục. Còn nếu tôi bảo họ hãy đứng lên chiến đấu, họ sẽ vui mừng, và tuy tôi không phải là một người cam đảm nhưng tôi đã giúp họ thêm ít nhiều dũng cảm.” Ông mỉm cười như cáo lỗi. “Ông thấy không, làm như vậy ssẽ dễ dàng cho tôi, vì kết cuộc của tôi đều sẽ như nhau cả.”
Lanser nói, “Nếu ngài nói hãy chiến đấu, chúng tôi sẽ nói với họ rằng ngài bảo họ ngưng. Chúng tôi sẽ nói rằng ngài cầu xin chúng tôi để được sống.”
Winter giận dữ nói xen vào, “Họ sẽ biết. Các ông không thể nào giữ được bí mật. Một người trong các ông trốn ra ngoài một đêm nọ và hắn nói rằng những con ruồi đã chinh phục giấy bắt ruồi, bây giờ đây cả nước đã nghe được lời hắn nói. Họ đặt thành bài hát với những lời ấy. Những con ruồi chinh phục giấy bắt ruồi. Các ông không thể nào giữ được bí mật, Ngài đại tá.”
Từ phía hầm mỏ một tiếng còi ré lên lanh lảnh. Và một luồng gió giật hắt bụi tuyết khô tung lên đập vào cửa sổ.
Ngón tay Orden mân mê chiếc mề đay vàng. Ông nói lặng lẽ, “ Ngài cũng rõ, thưa ngài, là không có gì có thể thay đổi. Các người sẽ bị tiêu diệt và bị đánh đuổi.” Giọng ông rất nhẹ nhàng. “Dân chúng không thích bị chinh phục, thưa ngài, và sẽ không để cho bị chinh phục. Người tự do không thể khơi dậy một cuộc chiến tranh, nhưng một khi chiến tranh nổ ra, họ vẫn có thể tiếp tục chiến đấu cho dù đã bị đánh bại. Những người được chăn dắt, phải phục tùng một lãnh tụ, không thể làm được điều đó, và vì vậy những kẻ được chăn dắt luôn thắng một trận đánh nhưng những người tự do sẽ thắng toàn chiến cuộc. Ngài sẽ thấy được điều ấy, thưa ngài.”
Ðại tá đứng nghiêm với vẻ quyết liệt, “Lệnh của tôi đã rõ ràng. Mười một giờ là thời hạn chót. Tôi đã có trong tay con tin. Nếu có bạo động, con tin sẽ bị xử quyết.”
Bác sĩ Winter nói với Ðại tá, “Ông sẽ thực hiện điều lệnh, dù biết rằng nó sẽ thất bại?”
Gương mặt Lanser căng thẳng. “Tôi sẽ thực hiện điều lệnh của mình cho dù nó là gì đi nữa, nhưng tôi nghĩ một lời tuyên bố của ngài sẽ cứu được nhiều mạng người.”
Phu nhân phàn nàn nói xen vào, “Tôi mong ông sẽ nói cho tôi biết hết cả những chuyện vô nghĩa này là cái gì.”
“Ðó chỉ là chuyện vô nghĩa thôi, bà ạ.”
“Nhưng họ không thể bắt giữ Thị trưởng,” bà giải thích với ông.
Orden mỉm cười với bà, ông nói “Không, họ không thể bắt giữ Thị trưởng. Thị trưởng là một ý niệm được nhận thức bởi những con người tự do. Nó sẽ thoát khỏi việc bắt giữ.”
Từ xa có tiếng nổ. Tiếng dội lan ra đập vào những ngọn đồi và vang vọng trở lại. Tiếng còi ở hầm mỏ rít lên từng hồi báo động lanh lảnh chói tai. Orden đứng nghe với vẻ căng thẳng trong chốc lát rồi sau đó ông mỉm cười. Tiếng nổ thứ hai gầm lên―lần này gần hơn và lớn hơn―và tiếng dội lan đến tận những ngọn núi vang vọng lại. Orden xem giờ và rồi ông cầm chiếc đồng hồ cùng với dây xích đặt vào tay Bác sĩ Winter. “Những con ruồi đã ra sao rồi?” ông hỏi.
Những con ruồi đã chinh phục được giấy bắt ruồi,” Winter nói.
Orden gọi, “Annie!” Cửa phòng ngủ mở ngay lập tức, và Thị trưởng nói, “Bà đã nghe chứ?”
“Vâng, thưa ngài.” Annie nói với vẻ ngượng ngùng.
Và lúc này một tiếng nổ gầm lên ở gần đó, có lẫn trong đó âm thanh của cây gỗ gẫy vụn và tiếng kính vỡ, cánh cửa đàng người lính gác sau vụt mở. Orden nói, “Annie, tôi muốn bà hãy ở lại cùng với Phu nhân chừng nào bà ấy còn cần đến bà. Ðừng bỏ bà ấy một mình.” Ông vòng tay ôm Phu nhân và hôn bà trên trán, rồi ông chậm rãi đi về phía cửa nơi Thiếu úy Prackle đang đứng. Ðến ngưỡng cửa ông qua lại với Bác sĩ Winter. “Crito, ta nợ Asclepius một con gà trống,” ông nói giọng dịu ngọt, “Ông nhớ trả món nợ đó nghen?” (3)
Winter nhắm mắt lại trong giây lát, rồi ông trả lời, “Món nợ sẽ được trả.”
Orden bật cười, “Tôi nhớ câu đó. Tôi không quên được câu ấy.” Ông đặt tay lên cánh tay của Prackle, và tên thiếu úy giật lùi tránh khỏi ông.
Và Winter chầm chậm gật đầu. “Phải, ngài đã nhớ. Món nợ sẽ phải trả.”
Hết

1). “Apology”, John Steinbeck dùng bản dịch tiếng Anh của Benjamin Jowett http://www.gutenberg.org/dirs/etext99/pplgy10.txt
bản dịch tiếng Việt của Phạm Trọng Luật: “Socrate tự biện” http://vietsciences.free.fr/danhngon/tangdabenduong/socratetubien.htm
2). Trong bản dịch của Benjamin Jowett câu này nguyên là “And I prophesy to you who are my murderers, that immediately after my death punishment far heavier than you have inflicted on me will surely await you.” xem ở “http://classics.mit.edu/Plato/apology.html” . Nhưng về sau này có những ấn bản chữa lại, như trong ấn bản Euthyphro, Crito, Apology & Symposium của Gateway Editions 1953, trang 54 dòng 16 “And I prophesy to you who are my murderers, that immediately after my departure punishment far heavier than you have inflicted on me will surely await you.”
3). Ðây là câu trích trong Pheado của Plato, đoạn văn tường thuật lúc Socrate chết (Socrate bị toà án Athens kết tội phải uống thuốc độc mà chết). Asclepius là vị thần chữa bệnh trong thần thoại Hy Lạp, truyền thuyết cho rằng Socrate tin khi chết, qua thế giới bên kia mình sẽ được ‘chữa trị’ khỏi những đau buồn phải hứng chịu trong cuộc sống bất công trên trần thế. Con gà trống là vật hiến tế dâng cho thần Asclepius để xin thần ‘chữa trị’ cho mình.