Xét Người

Cùng một việc làm như nhau mà động cơ và mục đích khác hẳn nhau. Như việc giết con của Thạch Thác, việc chặt chân của Dục Quyền mà chúng ta đã kể cho nhau nghe kỳ trước, và việc làm thịt con của Dịch Nha, việc tự thiến mình của Thụ Điêu, mà tôi xin kể sau đây:
Thụ Điêu là đầy tớ yêu của Tề Hoàn Công.
Vua Tề giao quyền chính cho Quản Trọng, ngày ngày ở trong cung mà vui cùng các cung phi. Để có thể vào nơi cung cấm đặng gần vua, Thụ Điêu tự thiến mình rồi xin vào cung hầu hạ. Tề Hoàn Công thương tình, cho hầu cận một bên.

Lúc bấy giờ trong cung lại có một tên đầu bếp nấu ăn rất khéo tên là Dịch Nha.
Dịch Nha tìm cách làm thân cùng Thụ Điêu và nhờ tiến cử. Thụ Điêu tâu cùng Tề Hoàn Công. Hoàn Công cho gọi đến, hỏi:
- Ngươi có phải là kẻ nấu ăn khéo chăng?
Dịch Nha tâu:
- Tài ấy không ai sánh kịp.
Hoàn Công nói đùa:
- Các giống điểu, thú, trùng, ngư, ta đã dùng đủ. Chỉ có thịt người ta chưa biết vị mà thôi.

Dịch Nha lui ra. Đến bữa trưa đem vào dâng một mâm thịt chín, mềm như thật dê non, mùi thơm ngát mũi.
Hoàn Công ăn xong, hỏi:
- Thịt gì mà ngon thế?
Dịch Nha tâu:
- Đó là thịt người.
Hoàn Công thất kinh, hỏi:
- Nhà ngươi lấy ở đâu?
Dịch Nha tâu:
- Trộm nghĩ đã trung với vua thì không kể gì tình nhà. Tôi có đứa con trai lên ba. Tôi đã làm thịt dâng cho Chúa Công nếm cho biết vị.

Tề Hoàn Công cho rằng Dịch Nha có lòng trung nghĩa, nên từ đó có lòng yêu quí như Thụ Điêu.
Thụ Điêu và Dịch Nha không ưa Quản Trọng, nên khi được vua tin dùng liền tâu:
- Chúng tôi thiết tưởng quyền của bề tôi có hạn. Nay mỗi mỗi Chúa Công đều giao cho Quản Trọng, tựa hồ như nước Tề không còn có vua.
Tề Hoàn Công vừa cười vừa đáp:
- Ta đối với Quản Trọng chẳng khác thân thể và tay chân. Nếu tay chân mất thì thân thể bị tàn phế, hỏi còn dùng được việc gì? Chúng bay là tiểu nhân biết chi mà nói.
Thụ Điêu và Dịch Nha không dám nói nữa.

Còn Quản Trọng từ ngày bỉnh chánh đã làm cho nước Tề mỗi ngày mỗi thêm cường thịnh. Quản Trọng vẫn biết Thụ Điêu và Dịch Nha giết con và thiến mình, không phải vì lòng trung nghĩa, mà chỉ muốn được gần vua để mưu cầu lợi riêng, vẫn biết là hai tên gian thần nguy hiểm, nhưng không hề đả động tới. Đến khi Quản Trọng lâm bệnh nặng, Tề Hoàn Công đến thăm, cầm tay hỏi:
- Trọng phụ bệnh nặng lắm, bất hạnh có điều gì, ta biết tin cậy vào ai?
Quản Trọng tiến cử Thấp Bằng. Hoàn Công hỏi đến bọn Dịch Nha, Thụ Điêu, Quản Trọng đáp:
- Chúa Công không hỏi, tôi cũng sắp nói: Bọn người ấy, Chúa Công không nên gần.

Hoàn Công nói:
- Dịch Nha làm thịt con đem dâng cho ta ăn, quí trọng ta như thế còn nghi gì nữa?
Quản Trọng thưa:
- Trời đã sanh ra loài người không gì quí hơn tình máu mủ. Nếu tình máu mủ mà nỡ dứt bỏ, thì con người ấy không thể thương ai đâu.
Hoàn Công lại nói:
- Thụ Điêu tự thiến mình để được gần gũi ta, ta tưởng tình quyến luyến ấy không còn gì phải nghi ngờ?

Quản Trọng thưa:
- Không thể quí trọng người khác hơn cơ thể mình. Cơ thể mà còn chưa quí, thì kẻ ấy còn quí ai.
Ngoài Thụ Điêu và Dịch Nha ra, Hoàn Công còn một kẻ thân yêu nữa là Khai Phương. Hoàn Công hỏi Quản Trọng:
- Khai Phương bỏ ngôi nước Vệ, theo hầu ta. Khi cha mẹ chết cũng không về chịu tang. Như thế là Khai Phương đã yêu ta hơn cha mẹ, còn nghi gì nữa?
Quản Trọng thưa:
- Cha mẹ mà bỏ để theo hầu người khác, kẻ ấy là một người ham danh lợi hơn tình thâm. Thêm nữa Khai Phương đương ở ngôi Thái Tử mà bỏ đi, là ý muốn có một địa vị cao hơn, chớ có phải vì yêu Chúa Công đâu. Xin Chúa Công chớ tin cậy.

Tề Hoàn Công đáp:
- Ba người ấy theo hầu ta đã lâu, sao đến bây giờ Trọng Phụ mới nói?
Quản Trọng đáp:
- Tôi không nói ra là vì tôi đủ sức chế ngự những kẻ gia nịnh. Nay tôi chết đi, cũng như bờ đê bị vỡ, nếu Chúa Công dùng họ sẽ bị họ lung lạc, gây tai biến cho quốc gia.
Tề Hoàn Công thở dài rồi cáo biệt.

Không bao lâu, Quản Trọng chết. Tề Hoàn Công theo lời trối của Quản Trọng giao việc triều chánh cho Thấp Bằng, nhưng chưa được một tháng thì Thấp Bằng cũng chết! Tề Hoàn Công cậy Bảo Thúc Nha thay Thấp Bằng. Thúc Nha từ chối. Hoàn Công nói:
- Nếu khanh từ chối thì ta biết ủy thác việc nước cho ai?
Thúc Nha tâu :
- Tôi vốn là người không ưa kẻ nịnh, chắc Chúa Công cũng biết. Nếu dùng tôi, xin Chúa Công đuổi Dịch Nha, Thụ Điêu và Khai Phương đi đã.
Hoàn Công nói:
- Trước kia Trọng Phụ cũng có ý đó. Nay ta xin theo.

Nội ngày hôm ấy nhà vua ra lịnh đuổi Dịch Nha, Thụ Điêu và Khai Phương, cấm không cho vào triều nữa. Thúc Nha bèn nhận lãnh chức Tể Tướng. Trong nước được yêu.
Nhưng từ khi đuổi bọn Dịch Nha đi rồi, Tề Hoàn Công mất vui, lúc nào cũng có vẻ tư lự. Người ái phi là Trưởng Vệ Cơ khuyên nhà vua triệu bọn Dịch Nha về. Hoàn Công nói:
- Thiệt ta cũng nhớ họ lắm, nhưng triệu về sợ trái ý Bảo Thúc Nha.
Vệ Cơ đáp:
- Thúc Nha đâu dám trái ý Chúa Công. Chúa Công đã già rồi, lẽ nào chịu buồn vậy mãi sao?

Hoàn Công nghe lời triệu bọn Dịch Nha về, giao coi việc ngự thiện. Bảo Thúc Nha vội can:
- Chúa Công đã quên lời trối của Trọng Phụ rồi sao?
Hoàn Công đáp:
- Ba người ấy có ích cho ta, mà chẳng có hại cho Quốc Gia. Lời Trọng Phụ nghiêm khắc quá!
Thúc Nha can ngăn không được, uất ức, lâm bệnh từ trần!
Bọn Thụ Điêu không còn kiên nể ai nữa, thông đồng với nhau tính việc chuyên quyền.

Trưởng Vệ Cơ âm mưu cùng bọn chúng để lập con mình là Công tử Vô Khuy lên làm Thế Tử. Nhưng Tề Hoàn Công đã lập công tử Chiêu là con một người vợ khác rồi, nên bọn chúng luôn tìm cách hãm hại công tử Chiêu.
Tề Hoàn Công bỗng lâm bệnh nặng, các ngự y điều không chữa khỏi. Bọn Thụ Điêu bèn bàn với nhau cấm không cho bất cứ người nào, trừ Trưởng Vệ Cơ và công tử Vô Khuy, vào trong cung và đuổi cả thị vệ ra ngoài. Chúng còn đắp một bức tường cao ba trượng chung quanh gường bệnh của Tề Hoàn Công và nghiêm cấm không cho người dòm ngó. Tề Hoàn Công nằm thiêm thiếp ít lâu rồi băng. Chúng không cho phát tang, ngầm đem binh giết công tử Chiêu rồi tôn công tử Vô Khuy lên kế vị. Các triều thần không chịu, các công tử khác con Hoàn Công không chịu nhượng, nhất định buộc phải chia nước Tề.

Anh em tranh chấp nhau lâu ngày khiến thi thể Hoàn Công bị bỏ sình, mùa hôi thúi nực cả cung! Rồi từ đó nước Tề bị loạn và lần lần đi đến chổ diệt vong.
Đó chỉ vì Hoàn Công không nghe lời Quản Trọng và Bảo Thúc Nha, đã tin dùng bọn nịnh.
Không nên vội trách Tề Hoàn Công.
Trong thời phong kiến, thử xét xem từ nghìn xưa đã được mấy ông vua không ưa kẻ nịnh?
Huống nữa nịnh khéo thì có khác gì trung. Và thánh hiền dạy rằng: "Xét người không nên ở lời nói, mà phải xét ở việc làm". Những việc làm của Dịch Nha, Thụ Điệu có khác gì việc làm của Thạch Thác, Dục Quyền? Chính Tề Hoàn Công đã dựa vào việc làm của Dịch Nha, Thu Điêu...mà tin rằng chúng yêu mình chân thật.

Xem chuyện Tề Hoàn Công lại có người bảo:
- Muốn biết rõ được lòng người thì không nên căn cứ vào hàng động mà nên xét kỹ động cơ thúc đẩy họ hành động, nghĩa là nên xét kỷ coi họ hành động như thế có mục đích gì.
Nói thế đúng lắm, nhưng nếu Hoàn Công không đòi bọn Dịch Nha, Thụ Điêu...trở vào lại để chúng có cơ hội làm loạn quốc chính, thì ai đã dám quả quyết rằng chúng không thật bụng yêu Hoàn Công?

Cho nên biết người, nhất là những người đại gian đại ác, không phải là việc dễ. Nếu không có con mắt sáng suốt, tấm lòng sáng suốt thì thế nào cũng phải lầm. Đến như Khổng Minh mà còn lầm Mã Tắc huống hồ những người trí não kém cỏi như phần đông chúng mình. Bởi vậy phải cẩn thận cho lắm mới được