CHƯƠNG X

Ulysess nghĩ rất nhiều và thường xuyên nghĩ đến Helen. Nếu không có sự nhân từ, độ lượng của nàng thì chàng không thể cứu quân Hy Lạp bằng cách đánh cắp Vật thiêng của thành Troy. Sau lần gặp mặt vừa rồi Ulysses nhận ra mặc dù nàng vẫn xinh đẹp và quyến rũ như hồi tất cả các hoàng tử ở khắp mọi nơi tìm cách có được nàng nhưng hiện tại nàng đang ở trong giai đoạn đau buồn nhất. Nàng biết rằng bản thân nàng chính là nguyên nhân gây ra nhiều tai họa cho mọi người và nàng sợ khi nghĩ đến tương lai sắp tới. Nàng không muốn mọi người tiếp tục gây chiến chỉ vì nàng nhưng nàng lại không thể làm gì để thay đổi thế cuộc. Cả hai phía tham chiến đều có ý nghĩa quan trọng đối với nàng và dù bên nào bị đánh bại thì người đau khổ nhất vẫn là bản thân nàng. Ulysess không nói cho bất cứ ai về bí mật mà Helen đã vô tình tiết lộ cho nàng bởi chàng đã thề độc. Dù biết là đội quân Amazon đang đến viện trợ cho quân thành Troy nhưng chàng chỉ giữ điều đó cho riêng mình. Ulysess là người quân tử, một khi chàng đã hứa làm gì thì nhất định chàng sẽ làm.

Amazon là tộc người bao gồm những nữ chiến binh thành thục trong chiến đấu họ sống bên bờ sông Thermodon ở rất xa thành Troy và xa đất nước Hy Lạp rộng lớn. Trước đó, có vài lần họ đã chiến đấu chống lại thành Troy và một trong những khu đồi lớn chính là những ngôi mộ của những dũng sĩ Amazon, đó là nàng Myrine có đôi chân nhanh nhẹn không ai bằng. Mọi người tin rằng những chiến binh Amazon là con gái của thần Chiến tranh và trong chiến trận họ sánh ngang với những người đàn ông dũng cảm nhất. Những chiến binh này đã chứng tỏ cho mọi người thấy địa vị ngang bằng giữa đàn ông và đàn bà, phá vỡ mọi khoảng cách và phân biệt về địa vị giữa hai giới tính này. Nữ hoàng trẻ Penthesilea có hai lí do khiến nàng đồng ý vượt một quãng đường khá xa để đến chiến đấu cho thành Troy: một là nàng có tham vọng giành chiến thắng vang dội, thứ hai là để quên đi nỗi đau buồn vì nàng đã vô tình giết chết người em gái của mình là Hippolyte khi hai người đang đi săn. Mũi giáo mà lẽ ra nàng nhằm trúng một con hoẵng đã đâm trúng cơ thể mảnh mai của Hippolyte và giết chết nàng. Sau tai nạn đó, Penthesilea không còn quan tâm đến tính mạng của cá nhân mình mà chỉ mong muốn sẽ được chết trong sự vinh quang nơi chiến trận. Chính vì vậy Penthesilea và đoàn tùy tùng của nàng bao gồm mười hai chiến binh Amazon đã xuất phát từ những dòng suối rộng của Thermodon và hướng thẳng tới thành Troy. Có nhiều người kể lại rằng, những chiến binh Amazon không đi xe ngựa như những vị chỉ huy Hi Lạp hay Troy khác mà họ cưỡi ngựa. Và đây cũng chính là thói quen của các binh lính trong đất nước này. Nhìn các nữ chiến binh, chúng ta sẽ không bao giờ nói rằng phụ nữ là những người chân yếu tay mềm. Họ có đủ phẩm chất của những chiến binh và xứng đáng được đặt ngang bằng với những nam chiến binh khác.

Penthesilea là người cao nhất và cũng xinh đẹp nhất trong số các chiến binh Amazon. Nàng tỏa sáng giữa mười hai chiến binh khác giống như mặt trăng tỏa sáng giữa những vì sao, hay như ánh bình minh giữa những vệt tối theo sau mỗi bánh xe ngựa. Quân Troy lấy lại sinh khí khi chào đón nàng bởi trông nàng vừa đáng sợ, lại vừa xinh đẹp. Ánh mắt của nàng ánh lên vẻ giận dữ nhưng cũng rất sáng và long lanh, hai bên má lại phớt hồng rất nữ tính. Đối với người Troy, nàng giống như nữ thần Iris, giống như cầu vồng sau một cơn bão lớn. Họ tập trung xung quanh nàng, reo hò chào đón và tán dương nàng. Ngoài ra, những phụ nữ trong thành cũng kết những vòng hoa tuyệt đẹp tung lên trước mỗi bước đi của nàng giống như những người Orlean chào đón nàng Joan của Arc khi nàng đến để nói chuyện với họ. Ngay cả đức vua Priam cũng không khỏi vui mừng giống như ông đã bị mù lòa trong một thời gian dài và sau đó được cứu chữa. Cảm giác của ông giống như cảm giác của một người từ lâu sống trong cảnh tối tăm nhưng nhờ có một phép thần nào đó, ông lại có thể nhìn thấy ánh sáng mặt trời. Vua Priam tổ chức một bữa tiệc lớn đón đoàn Amazon và tặng nữ hoàng Penthesilea rất nhiều món quà quý như những chiếc cốc vàng, những tác phẩm thêu tay tuyệt đẹp và một thanh kiếm có chuôi chạm bạc. Nàng thề bằng bất cứ giá nào cũng phải lấy được tính mạng của Achilles. Tuy nhiên, khi nàng Andromache vợ của Hector nghe thấy những lời đó của Penthesilea, nàng tự nói với mình: "Đó là một phụ nữ bất hạnh. Tại sao nàng ta phải lớn tiếng tuyên bố như vậy nhỉ? Nàng ta biết thừa mình không đủ mạnh để chiến thắng người con trai bất khả chiến bại của vua Peleus, bởi ngay cả Hector cũng không thể giết chết chàng. Vậy thì cơ hội cho vị nữ hoàng trẻ tuổi này là bao nhiêu?"

Sáng hôm sau, Penthesilea tỉnh dậy và mặc bộ áo giáp đặc biệt của mình vào, nàng hùng dũng cầm giáo một bên tay, tay kia cầm kiếm, đằng sau lưng nàng là cung tên và dao găm. Bên cạnh nàng là mười hai nữ dũng sĩ và toàn bộ những người anh em trai của Hector cùng binh lính thành Troy. Tất cả bọn họ tập hợp lại rồi nhanh chóng tiến thẳng về phía những chiến thuyền của quân Hi Lạp.

Thấy vậy cả chỉ huy và binh lính phía quân Hy Lạp đều nhìn nhau tự hỏi: "Ai dẫn đầu quân Troy giống như Hector vẫn thường làm đấy nhỉ? Chắc chắn một vị thần nào đó đang cưỡi trên chiếc xe ngựa đằng kia."

Ulysses mặc dù biết rất rõ nhưng lại không thể nói cho họ biết ai là người dẫn đầu mới của phía quân thành Troy. Tuy nhiên, có một điều khá rõ ràng là chàng không có lòng dạ nào để chiến đấu chống lại phụ nữ, bởi tên của chàng không được nhắc đến trong trận chiến ngày hôm đó. Binh lính hai bên lao vào nhau như vũ bão, cả vùng đồng bằng thành Troy ngập tràn trong màu đỏ của máu. Nàng Penthesilea giết chết Molios, Persinoos, Eilissos, Antiphates, Lemos và Hippalmos, cùng Haemonides và chàng Elaslppus khỏe mạnh trong khi những nữ chiến binh của nàng là Derinoe và Clonie đã giết chết hai vị chỉ huy của quân Hi Lạp. Tuy nhiên, vào giữa trận đấu, nàng Clonie đã ngã xuống dưới mũi giáo của Podarkes, người đã bị Penthesilea dùng kiếm chém đứt tay, trong khi Idomeneus dùng giáo đâm nàng Bremousa, Meriones của thành Crete đâm chết nàng Evadre, thì Diomedes giết chết Alcibie và Derimacheia trong khi giao chiến trực diện bằng kiếm. Vậy là đội quân mười hai người đã bị chết gần hết. Lực lượng quân Hy Lạp tập hợp rất nhiều dũng sĩ tài giỏi nên các nữ chiến binh Amazon dù có khỏe mạnh đến đâu đi chăng nữa cũng khó có thể địch lại được tất cả.

Quân Troy và quân Hi Lạp tiếp tục tiêu diệt nhau nhưng Penthesilea nổi giận lôi đình, nôn nóng muốn trả thù cho những chiến binh Amazon vừa tử trận nên đã lao thẳng về phía quân Hi Lạp giống như một chú sư tử cái không sợ bất cứ điều gì đang đồn đàn gia súc lên trên đồi. Đứng trước nàng, những binh sĩ quân Hi Lạp chẳng là gì, sau mỗi bước nàng đi, có biết bao nhiêu người lính đã ngã xuống bởi mũi giáo và kiếm của nàng. Nàng vừa lao về phía trước vừa hét lớn:
- Lũ chó, hôm nay các ngươi sẽ phải trả giá vì những nỗi đau đớn mà các người đã gây ra cho đức vua Priam. Diomedes đâu rồi, Achilles đâu rồi. Cả Ajax nữa? Tất cả những kẻ mà các ngươi nói rằng là những chiến binh dũng cảm nhất đâu rồi? Tại sao không có bất cứ ai trong số bọn họ dám bước ra chiến đấu trực diện với ta?

Nói xong, nàng tiếp tức tấn công kẻ thù đang hướng thẳng về phía vua Priam, những người anh em và họ hàng của Hector. Tại hướng đó, quân Hi Lạp ngã xuống như lá mùa thu. Không thể đếm được đã có bao nhiêu người bị giết chết, cả chiến trường ngổn ngang xác của các binh sĩ. Chú ngựa trắng mà nàng Penthesilea cưỡi là một món quà quý từ vợ của thần Gió Bắc tặng cho nàng, chạy nhanh như chớp, xuyên qua bóng tối giữa những đoàn quân Hi Lạp và theo sau đó là hàng loạt những chiếc xe ngựa của quân Troy đang phi nhanh ngang qua xác chết của kẻ thù đã ngã xuống. Sau đó, những người già phía thành Troy đang quan sát trận đấu từ trong thành hét lớn:
- Người phụ nữ đó không phải là người bình thường mà là một nữ thần. Hôm nay, nàng ấy sẽ đốt sạch những chiếc thuyền chiến của quân Hi Lạp và tất cả bọn họ sẽ chết trên vùng đất của thành Troy. Từ nay trở đi chúng ta sẽ không còn nhìn thấy bất cứ một người lính Hi Lạp nào nữa.

Trong lúc đó thì Ajax và Achilles không hề nghe thấy những âm thanh chói tai và tiếng la hét inh ỏi của cuộc chiên bởi hai người đã đến mộ của Patroclus để nhổ cỏ và dọn dẹp ngôi nhà mới cho người bạn quá cố. Nàng Penthesila cùng quân Troy đã đẩy lùi quân Hi Lạp vào sâu bên trong hào công sự của họ, toàn bộ các binh sĩ ở đây giữa các chiến thuyền. Cùng lúc đó, quân Troy đua nhau châm đuốc sáng rực để chuẩn bị đốt thuyền. Khi Ajax nghe thấy âm thanh ầm ĩ của cuộc chiến, chàng gọi Achilles và cả hai bọn họ nhanh chóng quay lại những chiếc thuyền của mình.

Họ chạy nhanh về lều, trang bị vũ khí để có thể tham gia giao chiến. Ajax lao nhanh vào cuộc chiến liên tiếp giết chết rất nhiều binh lính Troy, còn Achilles giết chết năm nữ chiến binh bảo vệ cho Penthesilea. Nhìn thấy người của mình bị chết đau đớn, bản thân Penthesilea không thể chịu đựng được liền lao thẳng vào phía Ajax và Achilles như một chú bồ câu chống lại hai con chim ưng. Nàng lao thẳng mũi giáo về phía hai dũng sĩ, tuy nhiên, mũi giáo của nàng bị gãy đôi, rơi xuống đất trước sức cản của chiếc lá chắn mà các thần làm riêng cho con trai của Peleus. Tiếp đó, nàng ném một mũi giáo nữa về phía Ajax và hét lên:
- Ta chính là con gái của thần chiến tranh.

Tuy nhiên, áo giáp của chàng đã giúp chàng thoát khỏi mối đe dọa của mũi giáo. Cả Ajax và Achilles đều cười lớn bởi nữ chiến binh xinh đẹp kia không thể làm gì được họ. Ajax không còn chú ý đến đội quân Amazon mà lao thẳng về phía các binh sĩ Troy trong khi Achilles giơ thanh giáo nặng của mình mà ngoài chàng ra không ai có thể sử dụng được và ném xuyên qua lớp bảo vệ ngực của Penthesilea trong khi tay nàng vẫn cầm chặt chuôi kiếm. Nàng chưa kịp rút kiếm ra thì Achilles đã ném thêm một mũi giáo nữa về phía chú ngựa yêu quý của nàng, chú ngựa lồng lên khiến nàng ngã xuống dưới đất. Đáng buồn thay, vị nữ hoàng xinh đẹp, dũng mãnh đã chết trong khi ngã. Nữ hoàng Amazon đã hi sinh cho một đất nước khác, để bảo vệ cho cư dân của một vùng đất không thuộc quyền cai trị của mình. Có thể nói nàng đã chết trong sự vinh quang nơi chiến trường dù đó là một chiến trường xa lạ.

Quân Hi Lạp đặt nữ hoàng Penthesilea trên mặt đất, trông nàng lúc bấy giờ giống như một cây dương cao bị gió lớn quật ngã. Mũ của nàng rơi ra khỏi đầu và các chiến binh Hi Lạp đứng xung quanh đó đều trầm trồ ngưỡng mộ vẻ đẹp của nàng dù nàng đã chìm trong giấc ngủ vĩnh hằng. Phải thừa nhận, Penthesiea rất xinh đẹp, tuy nhiên trong chiến đấu không ai nhận ra được điều đó. Nàng giống như nữ thần Rừng Artemis khi nàng một mình, mệt mỏi sau một chuyến đi săn dài trên những ngọn đồi cao. Đột nhiên, trong trái tim chàng dũng sĩ Achilles dấy lên sự thương tiếc và buồn thương. Chàng thầm nghĩ sẽ tuyệt vời biết bao nếu người phụ nữ xinh đẹp này trở thành vợ chàng và hai người sẽ chung sống, sinh con đẻ cái ngay trên đất nước của chàng. Chàng đã đâm nàng, và chàng cũng hiểu rằng mình sẽ không còn cơ hội được nhìn lại quê hương Pheuthesia xinh đẹp của mình nữa nhưng nhìn thấy nữ chiến binh này, tự nhiên mơ ước về một ngôi nhà hạnh phúc trở nên mãnh liệt trong trái tim chàng.

Phía quân Hi Lạp, ai nấy đều tỏ ra thương tiếc và đau buồn trước sự ra đi của Penthesilea. Họ nắm chặt tay nhau, không còn tâm trí đâu để đuổi theo số quân Troy đang chạy trốn nửa, họ cũng chẳng tước bỏ áo giáp và vũ khí của Penthesilea và mười hai nữ chiến binh đi theo bảo vệ nàng mà chỉ đặt các thi thể lên một chiếc xe ngựa và trả lại vua Priam. Dù các nữ chiến binh Amazon đã giết chết rất nhiều binh sĩ Hi Lạp nhưng dù sao họ vẫn là phụ nữ và cần được đối xử đặc biệt. Sau khi nhận xác về, quân Troy thiêu Penthesilea cùng với những nữ chiến binh của nàng trên một đống củi lớn và chôn họ trong một nấm mộ lớn của Laomedon, vị vua quá cố của thành Troy. Quân Hi Lạp cũng tạm ngừng giao chiến để tiến hành lễ khâm liệm cho những chiến binh đã chết trong trận đấu vừa qua. Cả hai bên đều đau buồn, than khóc trước mất mát to lớn mà bên mình phải gánh chịu.

Những người lớn tuổi và những vị chỉ huy phía thành Troy tập hợp một hội đồng tham vấn về tình hình hiện tại. Vua Priam nói rằng họ không được tuyệt vọng bởi mặc dù họ đã mất đi rất nhiều chiến binh dũng cảm nhất nhưng ngược lại quân Hi Lạp cùng gánh chịu một tổn thất không nhỏ. Xét về tương quan lực lượng thì hai bên ngang bằng, chính vì vậy phải luôn hi vọng, luôn nghĩ đến những điều tốt đẹp. Hội đồng đưa ra một kế hoạch rất hay đó là họ chỉ chiến đấu bằng cung tên từ trên tường thành và tháp cho đến khi vua Memnon mang quân đến cứu viện. Memnon là con trai của thần Bình Minh, đó là một nữ thần vô cùng xinh đẹp đã yêu và cưới một người đàn ông bình thường tên là Tithonus. Bà đã cầu xin thần Dớt, chúa tể của các vị thần biến người tình của mình trở thành bất tử và lời cầu nguyện của bà đã được chấp thuận. Tithonus không bao giờ chết nhưng ông vẫn già đi, tóc bạc dần, bạc dần rồi trở nên trắng xóa. Bộ râu của ông dài và có màu trắng như cước. Mặc dù sống bất tử nhưng ông rất yếu cho đến một ngày dường như ông chỉ còn lại giọng nói của mình mà thôi.

Sau Paris và Achilles thì Memnon là người đẹp trai nhất. Quê hương của chàng nằm trong một đất nước giáp ranh với vùng đất mặt trời mọc. Chàng sinh ra ở đây và được những người hầu gái có nước da trắng hồng được gọi là Hesperides nuôi dưỡng cho đến khi chàng lớn lên, trưởng thành, trở thành một chàng trai khôi ngô tuấn tứ, khỏe mạnh và chỉ huy lực lượng quân đội của Aethiopes. Vua Priam luôn mong ngóng, chờ đợi sự viện trợ của chàng bởi dù gì thì quân thành Troy cũng đang bị yếu thế, tuy nhiên Polydamas lại khuyên rằng quân Troy nên đồng ý trả lại Helen cho quân Hi Lạp cùng với số trang sức có giá trị gấp hai lần số trang sức nàng mang từ nhà của Menelaus. Polydamas giải thích nếu chỉ đánh nhau trong suốt gần mười năm trời như vậy chỉ vì một phụ nữ thì thật là vô ích, tại sao lại không thế giải quyết vấn đề theo hướng đơn giản và tốt đẹp cho cả hai phía. Có biết bao nhiêu người đã hi sinh mà thực tế ngay cả bản thân họ cũng thừa hiểu họ hi sinh vì lợi ích của người khác chứ không phải bản thân họ. Nghe thấy những lời này, Paris nổi giận lôi đình và chỉ trích Polydamas là kẻ hèn nhát. Paris không thể chấp nhận điều đó và chàng không tin rằng nếu mình tiếp tục giữ Helen ở lại thì thành Troy sẽ bị chiếm và bị thiêu trụi chỉ trong vòng một tháng. Chàng quyết tâm chiến đấu đến giây phút cuối cùng, chàng tin rằng hay nói đúng hơn là cố gắng thuyết phục mình tin rằng rồi tình hình sẽ sáng sủa hơn đối với quân Troy.

Cuối cùng thì Memnon cũng đến. Chàng dẫn đầu một đoàn quân hùng hậu bao gồm những người đàn ông khỏe mạnh mà trên cơ thể họ ngoài răng ra thì chẳng còn bộ phận nào và cũng chẳng có thứ gì màu trắng. Đoàn quân thật hùng dũng, đáng sợ đặc biệt là khi nhìn vào hình dáng ngoài của họ. Do bọn họ sống ở đất nước giáp ranh với mặt trời mọc nên ánh nắng gay gắt của mặt trời đã thiêu đốt làn da họ khiến chúng biến thành màu nâu đất. Trong lúc đó, thành Troy đặt toàn bộ hi vọng của mình vào lực lượng quân đội của Memnon. Đội quân này đã phải vượt qua một quãng đường rất dài từ vùng đất của mặt trời mọc và từ sông Oceanus uốn lượn vòng quanh thế giới, Memnon đã buộc phải đi qua đất nước của người Solymi mà ai chẳng biết rằng Solymi là đất nước của những người đàn ông hung dữ nhất. Khi Memnon đến nơi, họ đã vùng lên chống lại chàng, tuy nhiên chàng và lực lượng quân đội của mình đã dũng cảm chiến đấu với họ và trong một ngày trời đã đánh bại tộc người này, đẩy họ rút lui lên trên những ngọn đồi cao. Chỉ cần nhìn vào chiến tích đó thôi cũng đủ đê có một cái nhìn nhận khách quan về đội quân này. Rõ ràng không ai có thể coi thường Memnon và đội quân da nâu của chàng được. Vua Priam đặt nhiều hi vọng vào Memnon cũng không có gì ngạc nhiên cả, tuy nhiên, cũng rất khó nói trước được diễn biến và kết quả của chiến tranh. Chiến trường là nơi không thể đoán trước được điều gì. Chính vì vậy muốn biết kết quả cuộc chiến thế nào, cách tốt nhất là kiên nhẫn theo dõi những tình tiết tiếp theo. Khi Memnon đến thành Troy, vua Priam tặng chàng một chiếc cốc lớn làm bằng vàng, mời chàng uống rượu và tiếp đón chàng vô cùng thịnh soạn. Mặc dù Memnon tỏ ra nhiệt tình giúp đỡ thành Troy nhưng chàng không lớn tiếng tuyên bố hay huênh hoang về những gì chàng có thể làm giống như nàng Penthesilea tội nghiệp. Chàng chỉ nói rằng :
- Có thể tôi chỉ là một người đàn ông giỏi về quân sự và sẽ được biết đến tại chiến trường nơi thử thách sức mạnh và lòng can đảm của những người đàn ông. Bây giờ chúng tôi muốn ngủ một giấc sau chuyến đi dài mệt mỏi. Hơn nữa đêm không phải là thời điểm thuận lợi để có thể bắt đầu trận đấu. Hãy nghỉ ngơi lấy sức để ngày một chiến đấu hết mình.

Vua Priam tán dương sự thông thái của Memnon, tất cả mọi người đều lên giường đi ngủ. Hôm sau, bình minh như thể không muốn ló rạng bởi thần Bình Minh biết rằng sau đó sẽ xảy ra một cuộc chiến vô cùng ác liệt và con trai thần, Memnon, sẽ phải mạo hiểm tính mạng chiến đấu với quân Hi Lạp. Nhưng chuyện gì đến rồi cũng sẽ đến. Khi trời sáng, Memnon dẫn đầu đội quân hùng hậu của mình tiến thẳng ra vùng đồng bằng bên ngoài thành. Quân Hi Lạp tỏ ra hơi nhụt chí khi thấy một lực lượng quân đội hùng mạnh đang tiến về phía mình. Tuy nhiên, Achilles không tỏ ra nao núng, chàng vận bộ áo giáo sáng loáng chỉ huy lực lượng và lấy lại tinh thần cho binh sĩ. Memnon tấn công cánh trái của quân Hi Lạp và tấn công binh lính dưới sự chỉ huy của ông già thông thái Nestor. Đầu tiên, chàng giết chết Ereuthuss, sau đó tấn công cậu con trai trẻ của Nestor là Antilochus. Sau cái chết của Patroclus, Antilochus trở thành người bạn thân thiết nhất của Achilles, hai người luôn chia sẻ buồn vui và đối xử với nhau giống như anh em ruột thịt trong nhà. Memnon nhảy lên phía trước giống như một con sư tử nhảy sổ vào một con sư tử con, tuy nhiên, Antiloehus đã kịp nâng một hòn đá lớn từ dưới đất hay nói đúng hơn là một cột trụ của nấm mộ chôn một vài chiến binh vĩ đại và ném về phía Memnon. Thật không may, tảng đá trúng mũ của Memnon khiến chàng ngã xuống phía dưới. Ngay lập tức, Memnon nắm lấy giáo và lao thẳng về phía Antilochus, mũi giáo sắc nhọn xuyên qua áo giáp của chàng trai trẻ và đâm trúng tim chàng. Antilochus đau đớn ngã gục xuống dưới đất trước con mắt sững sờ của cha chàng. Tận mắt chứng kiến cái chết của cậu con trai yêu quý, Nestor vừa đau buồn, vừa giận dữ lao thẳng tới xác của cậu con trai ông vừa chạy, vừa gọi cậu con trai lớn là Thrasymedes :
- Hãy đến đây và tấn công kẻ đã giết chết em trai con. Nhanh lên, hãy chứng tỏ con là người Periclymenus, luôn dũng cảm chiến đấu với mọi kẻ thù dù đó là chàng dũng sĩ Heracles vĩ đại.

Tuy nhiên, Memnon quá khỏe mạnh và dũng mãnh so với Thrasymedes. Chỉ trong một thời gian ngắn, chàng đã đánh lùi Thrasymendes. Ông già thông thái Nestor công lao vào tấn công kẻ đà giết chết cậu con trai nhỏ của mình; tuy nhiên, Memnon không nao núng và cũng không cảm thấy áy náy khi phải chiến đấu với một người đàn ông đã lớn tuổi nên cũng đánh trả quyết liệt. Trước tình hình như vậy, Nestor đành phải rút lui bởi tuổi già đã lấy đi phần lớn sức lực của ông. Sau đó, Memnon cùng lực lượng quân đội của chàng tấn công quân Hi Lạp, giết chết biết bao nhiều người và cũng gây tổn thương không ít. Trong khi đó, Nestor điều khiển xe ngựa chạy thẳng về lều của Achilles khóc lóc và cầu xin chàng nhanh chóng ra trận để cứu lấy thi thể của Antilochus. Biết tin Antiloehus chết, Achilles vô cùng buồn đau và tức giận. Chàng lao nhanh ra trận trong bộ quần áo giáp sáng loáng. Vừa nhìn thấy chàng, Memnon đã bê một tảng đá lớn và ném thẳng về phía chàng; tuy nhiên, Aehilles không hề bị ảnh hưởng bởi cú ném. Chàng chạy lên phía trước, dùng mép của lá chắn làm Memnon bị thương. Mặc dù bị thương nhưng Memnon vẫn tiếp tục chiến đấu, chàng dùng giáo đâm xuyên qua cánh tay của Aehilles bởi quân Hi Lạp không có tay áo bằng đồng để bảo vệ đôi tay.

Đáp lại, Achilles cũng rút thanh kiếm lớn của mình ra và lao nhanh về phía Memnon. Cả hai chiến đấu tay đôi với nhau vô cùng ác liệt, không ai chiu nhường ai. Có thể nói hai chàng dũng sĩ là đối thủ ngang tài, ngang sức. Lá chắn của hai người va vào nhau chan chát. Cả hai đều cố gắng nhằm trúng cổ họng, đầu của đối thủ để đâm, tuy nhiên, hai chàng dũng sĩ được trang bị rất kĩ lưỡng nên rất khó có thể bị đâm trúng. Trong khi chiến đấu, bụi bay dày đặc tạo thành những đám mây dưới chân hai chàng dũng sĩ giống như một đám sương mù bao phủ xung quanh dòng thác đổ xuống dòng sông lớn đang trong cơn lũ. Họ tiếp tục chiến đấu, không ai chịu lùi một bước mãi cho đến khi Achilles nhanh như sóc đâm một nhát về phía Memnon khiến cho chàng không kịp trở tay. Thanh kiếm bằng đồng sắc nhọn xuyên qua cơ thể của Memnon khiến chàng ngã gục xuống dưới đất.

Achilles cũng bị thương nặng và bị yếu do bị mất máu nên cũng không còn hứng thú với việc tước lấy bộ áo giáp bằng vàng của Memnon, mà hét một tiếng thật lớn rồi tiến lên phía trước. Chàng hi vọng có thể vào bên trong cổng thành Troy cùng với đám quân Troy đang rút chạy. Theo hiệu lệnh của Achilles, binh lính Hi Lạp cũng theo sau chàng. Achilles luôn là một trong số những vị chỉ huy tài giỏi, dũng cảm nhất. Sự có mặt của chàng chính là động lực cho binh lính Hi Lạp và là sự khiếp sợ đối với kẻ thù. Chàng bị thương nhưng điều đó không hề làm giảm ý chí chiến đấu của chàng; chàng vẫn tiến lên phía trước, rượt đuổi kẻ thù đang rút chạy. Quân Hi Lạp vừa đuổi theo kẻ thù, vừa giết chết tất cả những ai gặp trên đường đi. Cổng Scanean chật ních binh lính bao gồm cả những kẻ đang đuổi theo và những người đang bị đuổi. Vào giờ phút đó, quân Hi Lạp đã vào được bên trong thành Troy, đốt cháy thành phố, bắt giữ phụ nữ. Tuy nhiên, Paris đứng trên tháp cao nhìn xuống cổng, trong lòng dâng trào nỗi tức giận trước cái chết của Hector. Chàng cố giương cung lên nhưng dây cung của chàng đã bị dão bởi suốt cả ngày hôm đó chàng đã xối tên về phía kẻ thù. Chàng chọn một sợi dây khác, căng lại cung và tiếp tục tấn công kẻ thù theo cách của mình. Chàng nhằm thẳng mắt cá chân của Achilles để bắn bởi vì mắt cá chân của Achilles là nơi không có quần áo giáp bảo vệ. Mũi tên xuyên ngang qua mắt cá của Achilles, sẵn đã bị thương nặng, Achilles ngã lăn xuống đất; bộ quần áo giáp các vị thần làm riêng cho chàng dính đầy bụi bặm và máu tươi. Achilles đã chiến đấu quá sức mặc dù bị thương nhưng chàng vẫn không chịu quay về tàu nghỉ ngơi mà tiếp tục xông lên. Chàng đã biết trước số phận của mình nên cũng không có ý định trốn tránh. Tất cả những gì chàng mong muốn là tận dụng quãng thời gian còn lại giúp quân Hi Lạp giành được ưu thế trước đối thủ. Chàng mải đuổi theo kẻ thù nên không đề phòng phía trên. Mặc dù chàng biết Paris là một xạ thủ đáng gờm nhưng chàng không nghĩ rằng mình lại bị trúng tên của Paris. Sau đó, Achilles đứng dậy và hét lên:
- Thật là một kẻ hèn nhát. Tại sao nhà ngươi chỉ dám đứng từ phía xa tấn công ta bằng cung tên như vậy? Đó đâu có thể được gọi là quân tử hay công bằng. Có giỏi thì nhà ngươi hãy ra đây, cầm giáo và kiếm chiến đấu tay đôi với ta để phân thắng bại. Nào, hãy ra đây mau.

Vừa dứt lời, chàng dùng tay rút mạnh mũi tên ra khỏi mắt cá chân. Máu chảy rất nhiều từ vết thương và chàng có cảm giác choáng váng, bóng tối bao phủ lấy đôi mắt của chàng. Lúc này, Achilles rất yếu và cần được tĩnh dưỡng nhưng chàng đã tiến quá xa nên không thể rút lui. Chàng lảo đảo xông lên phía trước đâm chết Orythaon, một trong số những người bạn thân thiết của Hector và đâm một số binh lính Troy khác mà ngay cả bản thân chàng cũng không nhận thức được. Chàng giống như một con hổ bị thương nặng, đang lồng lộn dùng chút sức lực cuối cùng của mình tấn công kẻ thù. Dù biết rằng thời gian của mình không còn nhiều nữa nhưng chàng vẫn dũng mãnh, không nao núng và đặc biệt không bao giờ van xin kẻ thù tha mạng. Đứng như những gì chúng ta đã nói, Achilles không thể tiếp tục chống trả lại quân thành Troy đông đảo Chàng đã kiệt sức, dựa vào thanh giáo lớn của mình và hét lớn:
- Hỡi quân đội thành Troy hèn nhát kia. Vậy là các ngươi đã có thể thoát khỏi mũi kiếm của ta bởi ta đang chết dần, chết mòn.

Chàng vừa nói xong thì ngã gục xuống đất, bộ quần áo giáp đặc biệt của chàng đập xuống nền gạch tạo nên một thứ âm thanh khó tả: nó vừa giống như âm thanh của đồng rơi xuống gạch, lại vừa giống như một tiếng khóc than dành cho số phận quá ngắn ngủi của một chiến binh vĩ đại. Binh lính thành Troy đứng xung quanh chàng quan sát giống như những tay thợ săn đang đứng nhìn con sư tử hung dữ đang chết dần nhưng không dám tiến lại gần nó. Từ trên những bức tường thành, phụ nữ thành Troy hét lên sưng sướng vì kẻ giết chết anh hùng Hector của họ cuối cùng cũng phải nhận một kết cục đích đáng. Vậy là lời nguyền của Hector đã thành sự thật: Achilles phải chết ở cổng Scaean dưới bàn tay của Paris. Cái chết của Achilles không khiến cho Hector sống dậy, cũng không thể xóa đi nỗi đau của người dân thành Troy, nhưng ít ra với họ đó cũng là một sự an ủi lớn. Mặt khác Achilles chết đi tạo cho quân thành Troy một niềm hi vọng chiến thắng đáng kể.

Ngay sau đó, những binh lính tinh nhuệ nhất của thành Troy lao nhanh lên phía trước để cướp lấy thi thể của Achilles cùng với bộ quần áo giáp quý của chàng. Tuy nhiên, bên phía Hi Lạp cũng quyết tâm bảo vệ Achilles dù chàng đã hi sinh, quyết giữ lấy thi thể của chàng đem về chôn cất chu đáo. Dù gì thì Achilles cũng đã có nhiều đóng góp cho phía Hi Lạp, nên chàng xứng đáng được bảo vệ, được yên nghỉ theo đúng phong tục, tập quán của quê hương mình. Binh sĩ hai bên chiến đấu ác liệt xung quanh cơ thể đã chết của Achilles. Cả hai bên lao vào nhau tạo nên một chiến trường hỗn hợp, khó có thể phân biệt đâu là quân Hi Lạp, đâu là quân Troy. Chính vì vậy mọi người từ trên thành Troy không dám xả tên xuống phía dưới, họ sợ nếu làm như vậy sẽ giết chết những người bạn của mình. Paris, Aeneas và Glauscus từng là bằng hữu của Sarpedon chỉ huy quân thành Troy, Ajax và Ulysses đứng đầu đội quân Hi Lạp. Không có một bằng chứng nào cho thấy đích thân Agamemnon tham gia chiến đấu trong cuộc chiến vĩ đại này. Giống như một bầy ong hoang dã đang đùng đùng nổi giận bám vây xung quanh kẻ đang lấy đi những tổ mật ong ngon lành của mình, quân Troy tập trung lực lượng bao vây lấy Ajax, cố gắng đâm chết chàng tuy nhiên chiếc lá chắn của chàng rất lớn và có thể bảo vệ được cơ thể cao lớn của mình. Ngay cả Ulysses cũng vậy, mặc dù nhiều lần chàng bị kẻ thù đâm vào chân nhưng chàng vẫn đứng vững, tiếp tục chiến đấu bảo vệ thi thể của Achilles. Cuối cùng, Ulysses cướp được xác của người đồng đội và cõng lên trên lưng, cố gắng chạy bộ về phía những con thuyền chiến của quân mình. Tuy nhiên, đó cũng không phải là một việc có thể dễ dàng làm được bởi quân Troy đâu dễ dàng bỏ qua cho chàng. Trong khi đó, Ajax cùng binh lính của mình cũng chạy theo, bao quanh Ulysses đề phòng quân Troy tới gần, và có ý định tấn công, cướp lấy chàng Achilles đã chết. Cứ như vậy họ mang xác của Achilles chạy dọc vùng đồng bằng với tốc độ dường như không đáng kể. Nhìn từ xa ta có cảm giác đó là một đám đông hỗn độn đang cố gắng dành một thứ gì đó vô cùng quý giá, không ai chịu nhường ai. Bao nhiêu người đã ngã xuống, máu chảy thành sông trên chiến trường cho đến khi họ gặp ông già thông thái Nestor đang điều khiển xe ngựa. Ngay lập tức ông đặt thi thể của Achilles lên trên xe và lao thẳng về phía những con thuyền.

Những người phụ nữ bên phía quân Hi Lạp vây xung quanh Achilles, khóc lóc thương xót chàng. Họ tắm rửa cho chàng, đặt chàng lên trên một tấm ván có lót vải trắng sau đó những người phụ nữ than khóc, hát bài hát ca ngợi những vị anh hùng đã có công đóng góp sức mình cho quê hương, đất nước. Người tỏ ra đau khổ nhất là Briseis bởi nàng yêu Achilles hơn cả đất nước của mình, hơn nữa, hiện tại ngoài Achilles ra, nàng chẳng còn người thân nào khác. Cha và các anh trai của nàng đã bị chết trong chiến tranh, còn Achilles thì luôn đối xử rất tốt với nàng và dành cho nàng một vị trí nhất định trong trái tim. Nàng không cảm thấy tủi thân như những nữ nô lệ khác bởi nàng đã tìm thấy cho mình một chủ nhân tốt, một người tình tuyệt vời. Các hoàng tử Hi Lạp cùng vây quanh lấy xác chết, vừa khóc thương, vừa cắt những lọn tóc dài màu vàng đặt xung quanh cơ thể để bày tỏ sự đau khổ và niềm tiếc thương dành cho người đã chết. Mọi người thương tiếc Achilles không chỉ bởi chàng có vai trò rất quan trọng đối với quân Hi Lạp mà chàng còn là một người bạn tốt, một người chỉ huy tốt. Cái chết của chàng là sự mất mát to lớn đối với quân Hi Lạp, đặc biệt là trong tình thế chiến tranh ác liệt như vậy.

Mọi người nói rằng ngay sau khi nghe tin về cái chết của mình, nữ thần Thetis với đôi chân bạc và cũng là mẹ của Achilles cùng với những nữ hầu gái bất tử của mình vội vã lên bờ. Họ nổi lên mặt nước từ những căn phòng bằng thuỷ tinh, di chuyển trên mặt biển trông giống như những con sóng tuyệt đẹp vào ngày hè. Những bài hát của họ ngân vang, vọng đi tứ phía trên bờ biển. Mặc dù họ có giọng hát rất ngọt ngào, rất hay nhưng nội dung bài hát và giai điệu nghe thật thảm thiết. Một nỗi sợ hãi bao trùm lên quân Hi Lạp. Không ai giải thích được chính xác họ sợ điều gì nhưng ai nấy đều có cảm giác bất an. Một số người nhớ quê hương, gia đình da diết, chỉ muốn ngay lập tức được quay về nhà; số khác thì ngồi ngẫm nghĩ lại ý nghĩa của cuộc sống, về cuộc chiến tranh này... Chắc hẳn binh sĩ Hi Lạp đã chạy trốn nếu ông già Nestor không hét lên :
- Đừng chạy trốn như vậy hỡi những chủ nhân của Achaens. Mọi người hãy ở lại. Người đang từ biển đi lên là mẹ của Achilles cùng những nữ thần biển bất tử chứ đâu phái ai xa lạ mà sợ. Nữ thần Thetis chỉ muốn đến nhìn mặt con trai mình lần cuối thôi mà. Ai chẳng đau lòng khi con trai yêu quý của mình chết đi, âm thanh đó chính là tiếng khóc của các nữ thần biển mà thôi.

Nestor luôn hành động đúng lúc, đã bao nhiêu lần ông giúp giải quyết các mối bất hoà, những nỗi sợ bất chợt ập lên đầu quân Hi Lạp... Ngay sau đó, các nữ thần biển đã lên bờ, đứng xung quanh cơ thể lạnh ngắt của Achilles, mặc cho chàng bộ quần áo của các vị thần, xức nước thơm để tẩy rửa bụi trần rồi tất cả chín nàng tiên Thơ cũng đáp lại bằng giọng hát ngọt ngào. Tất cả mọi người đều bật khóc nức nở. Nữ thần Thetis đau đớn vô cùng, bà đã làm mọi cách để con trai mình không ra trận nhưng cuối cùng số phận vẫn chiến thắng, sự bất hạnh vẫn đổ lên đầu con trai bà. Lời tiên đoán ngày xưa nay đã trở thành hiện thực. Dù đã chuẩn bị tinh thần từ trước nhưng sao bà vẫn có cảm giác mình không thể chịu đựng được.

Tiếp theo, phía quân Hi Lạp chất một đống củi khô lớn và đặt Achilles nằm lên trên rồi châm lửa đốt. Tất cả đều đứng lặng xung quanh đống lửa cho đến khi xác của Achilles bị thiêu cháy chỉ còn lại một đống tro tàn. Sau đó, theo lời dặn trước khi chết của Achilles, họ trộn tro của chàng với tro của người bạn thân Patroclus rồi xây cho hai người một ngôi mộ lớn trông giống như một ngọn đồi trên một vùng đất cao giữa biển khơi, như vậy mỗi khi lái thuyền qua khu vực đó, họ có thể nhìn thấy mộ và nhớ tới chàng dũng sĩ Achilles anh hùng. Sau đó, quân Hi Lạp còn tổ chức cuộc thi chạy bộ, đua xe ngựa và rất nhiều trò chơi khác theo tập tục của người Hi Lạp và đích thân nữ thần Thetis dành tặng người chiến thắng những phần thưởng lớn. Các trò chơi kết thúc, nữ thần Thetis đặt bộ áo giáp mà các thần làm riêng cho con trai vào đêm Hector giết chết Patroclus trước mặt ba quân, tướng sĩ Hi Lạp và nói :
- Nó sẽ là phần thưởng dành cho dũng sĩ Hi Lạp tài giỏi nhất và đó là người đã cứu được thi thể của Achilles ra khỏi vùng đất của người Troy.

Nừ thần vừa dứt lời cả Ajax và Ulysses cùng đứng lên bởi cả hai người bọn họ đều có công bảo vệ xác chàng Achilles trước sự tấn công của kẻ thù, hơn nữa không ai nghĩ rằng mình kém người kia mà họ cũng không có lí do nào để tự nhận mình không phải là dũng sĩ tài giỏi. Cả hai đều là những dũng sĩ dũng cảm nhất trong số những dũng sĩ dũng cảm. Nếu Ajax cao lớn, khoẻ mạnh hơn và dẫn đầu trong cuộc chiến trên tàu vào hôm Hector bị giết chết thì Ulysses đã một mình chống trả lại quân đội thành Troy và không chịu rút lui dù chàng bị thương nặng. Ngoài ra, không thể không kể đến việc chàng đã dùng mưu trí, sự thông minh và chấp nhận đau đớn giả vờ làm kẻ ăn mày lắm chuyện để đột nhập vào bên trong thành Troy đánh cắp Vật thiêng của đất nước này. Thật khó có thê nói ai giỏi hơn ai. Trong lúc mọi người đang bối rối thì một lần nữa ông già thông thái Nestor đứng lên và nói :
- Đây là một ngày không may mắn đối với quân Hi Lạp chúng ta, khó có thể xác định ai là người xứng đáng nhất để nhận món quà này. Ngay cả người thua cuộc cũng sẽ cảm thấy trái tim trĩu nặng và không thể đứng vững trong chiến đấu bởi tinh thần của anh ta sẽ bị lung lay, lòng tự tôn của anh ta bị ảnh hưởng. Ai có thể trở thành quan toà để phân xử vấn đề này đây? Một số người trong số chứng ta yêu quý Ajax hơn, một số khác lại thích Ulysses, chính vì vậy việc lựa chọn sẽ gây ra một cuộc tranh cãi ngay trong nội bộ của quân Hi Lạp. Không, chúng ta không giống như những tù nhân Troy chỉ biết ngồi đó chờ đợi bạn bè và người thân đem nộp gia súc, vàng, đồng và sắt để chuộc lại tự do cho bản thân mình. Chẳng lẽ chúng ta lại như vậy sao? Nhưng có một điều là những tù nhân Troy đều nghĩ rằng mọi người Hi Lạp đều giống nhau, họ ghét tất cả chúng ta nên không thiên vi Ulysses hay Ajax. Hây để họ là những vị quan toà công minh, họ sẽ quyết định ai là người giỏi nhất, ai là mối đe doạ lớn nhất cho quân Troy.

Agamemnon hoàn toàn đồng ý với ý kiến của Nestor và nói rằng ông luôn khôn ngoan trong mọi tình huống. Sau đó, những tù binh thành Troy được yêu cầu ngồi ở giữa hội đồng để trở thành những quan tòa phán xử. Còn Ajax và Ulysses kể cho mọi người nghe những câu chuyện về hành động vĩ đại mà mình đã làm trong suốt những năm chiến tranh, tất nhiên những câu chuyện đó mọi người đều phải biết đến, như vậy họ mới có thể đưa ra được quyết định công bằng. Ajax khao khát có được món quà quý nên ra sức thể hiện mình. Chàng luôn nghĩ rằng mình là người tài giỏi nhất, lập được nhiều công trạng nhất cho quân Hi Lạp. Chàng đã nói át Ulysses và có những lời không được tôn trọng đồng đội. Ajax gọi Ulysses là kẻ hèn nhát và yếu ớt không làm nên được trò trống gì nơi trận mạc. Ulysses không nổi điên lên, cũng không đòi khiêu chiến vì Ajax đã nhục mạ nhân phẩm của mình mà chỉ nhẹ nhàng đáp lại :
- Có lẽ người Troy biết được hết mọi chuyện, chính vì vậy họ biết được tôi đáng bị Ajax nói như vậy không, họ cũng thừa hiểu liệu tôi có phải là người yếu ớt không qua cuộc thi ném lao ở đám tang của Patroclus. Tôi không muốn giải thích quá nhiều bởi tôi tin rằng người khác không bao giờ đánh giá sai về bản thân tôi.

Sau khi thảo luận, những người Troy cử ra một đại diện đứng lên tuyên bố kết quả của cuộc bầu chọn. Họ nói rằng Ulysses là dũng sĩ giỏi nhất ở phía quân Hi Lạp, và với tư cách là đối thủ, họ e sợ Ulysess nhất bởi chàng là một chiến binh không những dũng cảm mà còn đa mưu túc chí, có nhiều kế sách chiến đấu khiến kẻ thù rơi vào cảnh khốn đốn. Khi nghe thấy điều này, Ajax tái mặt, chàng đứng bất động và chẳng nói lấy một lời bởi trong tình huống này, liệu chàng có thể nói gì nữa. Thấy Ajax rơi vào tình huống bối rối, không biết làm cách nào để thoát ra được, bạn bè của chàng chạy đến gần và đưa chàng quay trở về lều. Về tới lều riêng của mình, chàng ngồi im lặng không chịu ăn hay uống bắt cứ thứ gì cho đến khi đêm xuống. Thật khó khăn khi phải chấp nhận sự thật này, lòng tự trọng của chàng bị tổn thương, chàng cảm thấy xấu hổ trước mặt mọi người. Chẳng lẽ đó lại là sự thật hay sao?

Chàng cứ ngồi đó, trầm ngâm. suy nghĩ điều gì không ai biết. Một lúc sau, chàng đứng phắt dậy, mặc áo giáp vào người, chộp lấy thanh kiếm mà Hector đã tặng cho chàng vào ngày hai người bọn họ trực tiếp giao chiến. Để tỏ lòng tôn trọng lẫn nhau và để chào tạm biệt nhau theo cách tao nhã của những bậc anh hùng, Hector tặng Ajax một thanh kiếm quý, ngược lại, Aĩax cũng tặng lại Hector một chiếc thắt lưng rộng có đính vàng. Ajax mang món quà của Hector đến thẳng lều của Ulysses định chặt chàng thành nhiều mảnh cho vơi cơn tức giận. Lúc đó Ajax không thể kiểm soát được mình, chàng như phát điên lên nên rất dễ có những hành động thiếu khôn ngoan và nóng nảy. Trong lúc lao nhanh giữa đêm tối để đến giết chết Ulysses, Ajax bắt gặp một đàn cừu mà quân Hi Lạp để dành làm thịt lấy thức ăn. Chàng đi xuống, đi lui giữa đám gia súc, điên cuồng chém xung quanh để vơi cơn giận cho đến khi bình minh hé rạng. Có lẽ ánh sáng ban ngày đã khiến chàng lấy lại được sự cân bằng và giúp chúng trở nên tỉnh táo hơn. Chàng thấy rằng không phải mình vừa giết chết Ulysses mà chàng đang đứng giữa một bể máu tươi giữa những con cừu tội nghiệp mà chàng đã giết chết. Trên thực tế, ngay cả bản thân chàng cũng không biết mình vừa làm một việc quá điên khùng. Quá xấu hổ về việc vừa làm, lại không biết làm thế nào để có thể đối mặt với những người đồng đội khác, Ajax chìm vào cơn khủng hoảng khác. Chàng không thể chịu.đựng được cảm giác bị người khác coi thường nên đã chôn thanh kiếm - món quà của Hector - xuống đất rồi chạy lùi lại phía sau một đoạn rồi lao nhanh về phía thanh kiếm. Và một kết quả hết sức đau buồn đã xảy ra đối với phía quân Hi Lạp: thanh gươm Hector tặng Ajax đâm xuyên qua trái tim của chàng khiến chàng ngã xuống chết ngay lập tức. Vậy là chàng Ajax vĩ đại đã lựa chọn cái chết trước khi chàng phải đối mặt với một cuộc sống ô nhục. Ajax biết nếu chàng còn tiếp tục sống trên cõi đời này, thì tất cả những gì chàng nhận được là sự nhục nhã, những ánh mắt coi thường của người khác. Chết chính là con đường nhẹ nhàng nhất chàng có được. Đứng ở góc độ người đọc, chúng ta không xét đoán quan điểm đó của Ajax đúng hay sai nhưng quả thực chàng đã tự kết liễu cuộc đời một cách ngu ngốc. Vậy là quân Hy Lạp lại phải đối diện với một tổn thất lớn nữa mà khó có thể bù đắp được.