Chương 6 -2

Đồng hồ chỉ 14 giờ 10 phút khi con người hói trán mệt mỏi mặc đồ dân sự qua những dấu hiệu mà chỉ mình ông ta biết xác định được rằng Xta-lin đã có mặt ở phòng bên cạnh.
Ông nhẹ nhàng đứng dậy không chờ gọi, đi thẳng vào phòng làm vệc và quay trở ra, để cửa ngỏ, nói:
-Xin mời đồng chí Bét-xô-nốp.
Cố gắng không khập khiễng, Bét-xô-nốp bước vào.
Trong khoảnh khắc đầu tiên, ông không nhìn được tường tận căn phòng làm việc thênh thang như một phòng lớn, trên tường có treo chân dung Xu-vô-rốp và Cu-tu-dốp, chiếc bàn dài để hội họp, trang trọng phủ tấm dạ màu xanh lá cây, tấm bản đồ địa hình để trên một bàn lớn khác, với những chiếc máy điện thoại có dây dài cùng với những cái vòng cuộn trong trên thảm trải ở lối đi. Lúc ấy Bét-xô-nốp toàn thân căng thẳng, chăm chú, chỉ nhìn thấy một mình Xta-lin-vóc người tầm thước, thoạt nhìn không giống với các bức chân dung của mình, Tổng tư lệnh tối cao đi gới gặp ông, dáng đi nhẹ nhõm, hơi đu đưa, đôi giày da mềm không một tiếng động; Người mặc chiếc áo quân phục cổ đứng, bó sát lấy đôi vai xuôi. Hàng ria dày, cặp lông mày rậm của Người hơi bạc trắng, cặp mắt hẹp, vàng vàng trông bình thản. Và Bét-xô-nốp nghĩ: “Bây giờ Người sẽ hỏi về vấn đề gì nhỉ?”.
Sau khi chào hỏi không bắt tay, không mời Bét-xô-nốp ngồi, bản thân cũng không ngồi, Xta-lin nhẹ bước và đều chân đi trên tấm thảm dọc cái bàn để bản đồ, tay trái đặt trước bụng, tựa hồ như không co duỗi hẳn lại được.
Sau khi im lặng khá lâu, Người đi tới bàn viết ở cuối phòng, dừng lại đó, quay nửa người về phía Bét-xô-nốp và hỏi bằng một giọng không rõ rệt:
-Đồng chí nghĩ thế nào về những biến cố gần đây, đồng chí Bét-xô-nốp?
Không hiểu rõ câu hỏi lắm, Bét-xô-nốp muốn hỏi cho rõ hơn: “Về những biến cố nào, thưa đồng chí Xta-lin?-nhưng ông đã trả lời bằng một giọng dè dặt quá mức:
-Thưa đồng chí Xta-lin, nếu nói tới những biến cố gần đây ở Xta-lin-grát thì chúng có thể mở đầu cho một cuộc tiến công lớn và tôi thấy duờng như cho một thời kỳ mới của cuộc chiến nếu chúng ta không cho phép bọn Đức phá được vòng vây bên trong và vòng vây bên ngoài của chúng ta…
-Dường như hay là tin chắc, đồng chí Bét-xô-nốp?
-Tôi tin chắc, thưa đồng chí Xta-lin. Tôi nghĩ rằng điều đó phụ thuộc nhiều vào việc chúng ta biết triệt để chia cắt và tiêu diệt kẻ thù trong vòng vây đến mức nào.
Bét-xô-nốp im lặng, ông tưởng như tấm lưng tròn, rộng của Xta-lin đụng đậy sau khi nghe câu trả lời đó, chừng như có ý ngăn ông lại và tán thành ý kiến của ông.
Trong phòng mát dịu và tĩnh lặng. Xta-lin nhấc tẩu thuốc từ chiếc gạt tàn lên, quay người khỏi bàn, bật diêm hút tẩu thuốc và qua ánh lửa diêm nhìn chằm chằm vào Bét-xô-nốp, thốt lên một cách kiên trì, như thể Người không nghe thấy câu trả lời của ông:
-Nếu tôi cử đồng chí chỉ huy một tập đoàn quân ở Xta-lin-grát, đồng chí sẽ không phản đối chứ, đồng chí Bét-xô-nốp? Tôi biết rõ hoạt động của quân đoàn đồng chí trước cửa ngõ Mát-xcơ-va và đã trao đổi ý kiến với Rô-cốt-xốp-xki…
“Thế nghĩa là tin đồn về việc bổ nhiệm mình là đúng. Trả lời rằng vì lẽ này hay lẽ khác mình không hoàn toàn hiểu rõ nguyên nhân do việc bổ nhiệm mình hoặc trả lời rằng việc bổ nhiệm này đối với mình là bất ngờ đều là sự thành thật hơi ngốc nghếch. Hóa ra Rô-cốt-xốp-xki đã tiến cử mình. Mình không ngờ sự thể lại như vậy”.
-Thưa đồng chí Xta-lin, tôi là một người lính và việc cử tôi vào bất cứ cương vị nào cũng đều là mệnh lệnh.
-Tôi cho rằng sau khi điều trị tại viện quân y, lúc này chắc đồng chí cũng muốn đi chiến đấu rồi, đồng chí Bét-xô-nốp. Theo tôi về vấn đề này chắc đồng chí cũng không phản đối.-Xta-lin uể oải xua tay, tắt que diêm.-Đồng chí hãy lại gần bản đồ.
Thiếu gậy chống, Bét-xô-nốp cố khắc phục khoảng cách ngắn đi tới cái bàn. Giờ đây ông đứng gần Xta-lin đến nỗi cảm thấy rõ mùi thuốc lá thơm ngát toát ra từ quần áo của Người và nhìn nghiêng thấy rõ hàng lông mày rộng lấm tấm điểm bạc, làn da xù xì trên má hơi bị rỗ hoa. Và khi Xta-lin lặng lẽ nghiêng mình trên tấm bản đồ, thong thả ngước cặp mắt vàng vàng lên, trong mắt Người lóe lên một ánh hiền dịu chứng tỏ Người cảm thấy hài lòng.
-Tôi không phản đối các phán đoán của đồng chí Bét-xô-nốp, -Xta-lin bắt đầu nói khẽ.-Chắc đồng chí biết đấy, chúng ta cũng đã nghĩ tới việc bao vây quân thù trước Mát-xcơ-va. Nhưng không đủ sức. Kể cả sức của quân đoàn đồng chí. Mỗi người làm tướng đều mơ tới những trận Can-nơ, đồng chí Bét-xô-nốp ạ. Nhưng chúng ta, những người cộng sản, chúng ta tin vào hoàn cảnh khách quan. Người ta nói rằng trước Mát-xcơ-va, Hít-le chỉ thiếu có một sư đoàn xe tăng mới tinh và một mùa hè kéo dài. Một vài người khẳng định: đã xuất hiện một quy luật nào đó-địch tiến công vào mùa hè, ta nện chúng vào mùa đông. Không, trong chiến tranh không thể có một quy luật như thế. Những điệu hát rũ rích… Như thế là đồng chí nói tới những trận Can-nơ phải không, đồng chí Bét-xô-nốp? (Chỉ trận thắng của quân Các-ta-giơ do danh tướng An-ni-ban (247-183 trước Công nguyên) chỉ huy đánh bại quân La mã vào năm 216 trước Công nguyên)-Xta-lin nhắc lại, mặc dầu Bét-xô-nốp không dùng chữ này và Người ngậm tẩu thuốc, dùng đuôi tẩu khoanh một vòng tròn đều đều quanh vùng Xta-lin-grát trên tấm bản đồ.-Bọn kẻ cướp Hít-le ở đây như nằm trong chảo và đó sẽ là những trận Can-nơ đầu tiên của chúng ta, đồng chí Bét-xô-nốp ạ. Đồng chí đồng ý chứ?
-Vâng, thưa đồng chí Xta-lin. Tôi hoàn toàn đồng ý với đồng chí.
-Bởi vậy tập đoàn quân của đồng chí được trang bị rất tốt,-Xta-lin tiếp tục nói sau khi ngừng lại hồi lâu,-chúng tôi rút nó từ lực lượng dự bị của Đại bản doanh để trao cho đồng chí và sẽ đưa nó tới tăng cường cho ba phương diện quân nhằm đánh tan bọn Đức trong vòng vây. Đồng chí sẽ đánh quỵ tên Pao-luýt-xơ, kết thúc chiến dịch “Cái vòng”. Đồng chí có những suy nghĩ gì về vấn đề này, đồng chí Bét-xô-nốp?
-Thưa đồng chí Xta-lin…-Bét-xô-nốp lên tiếng, hiểu rõ vì sao Xta-lin nhắc lại tình hình trước đây ở trước Mát-xcơ-va và kiên trì lặp lại như vậy ba lần tiếng “Can-nơ” khi nói về tình hình ở Xta-lin-grát hình thành do kết quả cuộc phản công tháng Mười một của các phương diện quân của chúng ta.-Thưa đồng chí Xta-lin, tôi muốn nói rằng giờ đây mọi sự đều lệ thuộc vào việc tiêu diệt nhanh chóng đạo quân to lớn này của bọn Đức. Không loại trừ khả năng bọn Đức mưu toán đánh phá vây từ bên trong hoặc khả năng chúng đánh giải vây, thọc qua mặt trận phía ngoài của ta để tới ứng cứu cho bọn bị bao vây. Người ta nói với tôi rằng hành động của quân đội ta nhằm tiêu diệt quân địch bị bao vây đã bị chậm lại trong những ngày gần đây, còn bọn Đức chống cự kịch liệt và thậm chí đang phản công…
“Người biết rõ hơn mình và chắc là mình nói không đúng chỗ”-Bét-xô-nốp nghĩ sau khi vừa nói câu cuối cùng nhưng Xta-lin đưa que diêm đã bật lên châm tẩu thuốc, khẽ gật đầu.
-Đồng chí nói tới mưu toan đánh phá vây? Đồng chí không nhầm chứ, đồng chí Bét-xô-nốp? Có những tin tức cho biết việc bọn Đức chuyển quân từ Tây Âu sang hướng Xta-lin-grát… Đồng chí tiếp tục đi.
-Vì thế tôi mong muốn chuyển càng nhanh càng tốt tập đoàn quân tới mặt trận, thưa đồng chí Xta-lin.
Dường như Xta-lin mải suy nghĩ về một ý định gì đó của mình, Tổng tư lệnh tối cao dùng cán tẩu rẽ hàng ria mép dày màu hung; một phút sau Người lên tiếng với một giọng đặc biệt rõ rệt:
-Chúng ta phải tiến hành chiến dịch “Cái vòng” nhằm chia cắt và tiêu diệt đám quân địch bị bao vây bằng các lực lượng của phương diện quân của Rô-cốt-xốp-xki và về cơ bản bằng tập đoàn quân của đồng chí, đồng chí Bét-xô-nốp ạ. Không muộn hơn ngày hai mươi ba tháng Chạp. Vấn đề còn là ở chỗ trước trận Xta-lin-grát bộ đội của chúng ta, thậm chí các sĩ quan của chúng ta cũng chưa quen bao vây cho đến nơi đến chốn và đánh tiêu diệt kẻ thù bị bao vây. Tiếng “người Đức” trong một thời gian khá lâu đã vang lên như một sức mạnh rất tích cực. Đó là một yếu tố tâm lý. Cần phải đập tan cái yếu tố đó trong ý thức. Đập tan vĩnh viễn. Có phải như vậy không, đồng chí Bét-xô-nốp? Hay là hoàn toàn không phải như thế?
-Thưa đồng chí Xta-lin, tôi nghĩ rằng,-Bét-xô-nốp nói,-cuộc rút lui năm bốn mốt còn chưa hoàn toàn rời khỏi đầu óc của bộ đội. Và cả mùa hè năm bốn hai nữa. Nhưng sự thay đổi đang diễn ra hoặc đã diễn ra rồi. Anh em chiến sĩ bắt đầu hiểu rằng chiến tranh đã diễn ra theo cách khác, không phải bọn Đức bao vây chúng ta mà chính ta bắt đầu bao vây chúng.

Không một cơ bắp nào trên khuôn mặt vàng xám, lãnh đạm của Xta-lin thể hiện sự đồng ý hay là sự phản đối và khi thì húng hắng ho, khi thì khục khặc vì ngứa họng, Người bắt đầu đi bách bộ trong phòng, trên tấm thảm dày không gây tiếng động, tay trái của Người không được mềm mại, co về phía khuỷu, hơi đưa về phía đằng trước, đặt trước bụng, đôi vai xuôi, hẹp, hơi gù xuống; nhưng trong giây phút đó Bét-xô-nốp bỗng tưởng như Xta-lin có điều gì đó băn khoăn, không hài lòng, có lẽ do việc nhắc tới năm bốn mốt hoặc do nhận xét về hoạt động chậm trễ của quân ta chống lại đám quân Đức của Pao-luýt-xơ bị bao vây và ông thấy khi Xta-lin lại gần, cặp mắt lạnh lùng chăm chú với vẻ cứng rắn bình thản chằm chằm nhìn ông.
-Nhiệm vụ và mục đích của người tướng cầm quân là gì,-Xta-lin nói, không phải hướng về Bét-xô-nốp nữa mà như nói với bản thân mình, suy nghĩ, cân nhắc chính xác từng lời.-Nhiệm vụ chủ yếu của người cầm quân là nhận mặt, nghiên cứu kẻ thù. Chuẩn bị và chờ đợi thời cơ. Rèn luyện gân bắp. Giáng đòn bất ngờ. Và giành thắng lợi.
Người dùng động tác nhấn mạnh mấy chữ “giành thắng lợi”, khuôn mặt ram ráp, đầy những vết rỗ hoa nhỏ xíu chợt tỏ ra hài lòng.
-Và tất cả những kẻ thiếu tin tưởng sẽ bị đào thải,-Xta-lin nói tiếp, lần thứ hai Tổng tư lệnh tối cao dùng động tác để nhấn mạnh lời nói.-Những kẻ hèn nhát và những kẻ hoài nghi non gan, đồng chí Bét-xô-nốp ạ. Tiếc thay những kẻ như thế vẫn hãy còn.
Và Xta-lin với vẻ mặt cau có của một con người giờ đây không muốn nghe, đi lại phía bàn viết ở cuối phòng làm việc, nhấc ống điện thoại lên nhưng vừa khục khặc, húng hăng ho vừa chậm rãi đặt nó xuống. Tiếp đó là hai phút Người đứng dửng dưng, nghiêng người về phía Bét-xô-nốp, y như đã quên mất sự có mặt của ông; rồi Người đưa bàn tay nhỏ nhắn rám nắng sẫm, phủ đầy lông tơ màu vàng vỗ vỗ vào chiếc tẩu đã tắt để hất tàn thuốc đi; Người mở hộp thuốc lá ở trên bàn, kẹp nó vào các ngón tay, giơ lên phía trên chiếc gạt tàn, xé rách các điếu thuốc để lấy sợi thuốc nhồi vào tẩu.
“Tổng tư lệnh tối cao đã tỏ ý cho biết là mình phải đi ra. Có lẽ Tổng tư lệnh tối cao cho triệu mình tới chỉ để xem mặt một tư lệnh mới và đã tỏ ra rất không hài lòng về mình-Bét-xô-nốp nghĩ.-Thì ra việc cử mình phụ trách tập đoàn quân theo lời khuyên của Rô-cốt-xốp-xki hình như có tính chất ngẫu nhiên…”
Xta-lin tiếp tục nhồi thuốc vụn vào tẩu, nén chặt và sau khi ngừng lời khá lâu, Người bắt đầu lên tiếng rất khẽ:
-Đồng chí Bét-xô-nốp này, đồng chí đã theo học và sau đó giảng dạy ở Viện hàn lâm quân sự phải không? Việc đó ai cũng biết. Đồng chí có quen với một tướng Vla-xốp nào đó không nhỉ?
“Tại sao Tổng tư lệnh tối cao lại hỏi mình về Vla-xốp nhỉ?-Bét-xô-nốp thoáng nghĩ.-Nhân chuyện gì mà Tổng tư lệnh tối cao nhớ tới vấn đề này?”.
-Tôi có biết,-Bét-xô-nốp trả lời, tim đập mạnh, ông đã nghe những người công tác ở Bộ Tổng tham mưu nói về những biến cố tháng Sáu trên mặt trận Vôn-khốp, về bi kịch của tập đoàn quân xung kích số Hai trong đó con trai ông phục vụ và bị mất tích.-Tôi có biết,-Bét-xô-nốp nhắc lại.-Chúng tôi cùng học với nha ở Viện hàn lâm…
-Riêng đồng chí có ý kiến gì về Vla-xốp trong những năm đó? Người ta nói rằng anh ra là kẻ hay tự ái và hay mếch lòng một cách quá quắt phải không?
-Thưa đồng chí Xta-lin, những cái đó không đập vào mắt mọi người, trong những năm đó ông ta không giao du mật thiết với ai cả, theo như tôi nhớ được.
-Người ta nói rằng ông tướng hay tự ái đã đầu hàng quân Đức là một kẻ hèn nhát, rất dút dát trong chiến đấu, giống như ông tướng nào đó của Ec-mô-lốp. Có đúng thế không?
-Tôi không thể nói về những nhận xét đó, thưa đồng chí Xta-lin. Tôi không gặp Vla-xốp ở ngoài mặt trận,-Bét-xô-nốp khẽ đáp.-Tuy nhiên tôi biết chắc một điều: lúc ở Viện hàn lâm ông ta không có gì nổi bật đặc biệt, đó là con người với những khả năng trung bình.
-Mọi người đều biết tên phiêu lưu chính trị khả năng trung bình đó đã đi hầu hạ bọn Đức,-Xta-lin giận dữ thốt lên.-Do tội lỗi của tên tướng hèn nhát đó, sáu nghìn người trong tập đoàn quân của hắn đã bị giết, tám nghìn người mất tích. Đồng chí Bét-xô-nốp, theo tôi thường thường những kẻ không kiên định về chính trị và đạo đức chịu để địch bắt làm tù binh. Trong một chừng mực nào đó chúng bất mãn với chế độ ta… Trừ một vài ngoại lệ. Đồng chí đồng ý chứ?
“Không có lẽ nào Vích-to nằm trong số tám nghìn người bị mất tích đó và đã bị bắt làm tù binh!… Tại sao Tổng tư lệnh tối cao lại nói về chuyện đó?”-Bét-xô-nốp lại suy nghĩ, ông cảm thấy chỗ đau ở chân nhói lên như một vết bỏng và ông có ý muốn không cưỡng được là lau mồ hôi nóng bỏng vã ra do cơn đau chảy từ thái dương xướng. Lúc ở Mát-xcơ-va, sau khi điều trị tại viện quân y, trước khi được cử ra mặt trận, Bét-xô-nốp thường xuyên nghĩ tới con trai, nghĩ tới tính mạn của con hoặc khả năng con bị chết; Bét-xô-nốp đã tìm hiểu mọi tin tức về tập đoàn quân xung kích số Hai, về những người chạy thoát khỏi vòng vây nhưng ông tránh nói chuyện đó ngay với vợ vì bà vẫn còn chưa mất hy vọng. Vích-to chết hay bị bắt làm tù binh, những đau khổ của anh đã chấm dứt cùng với cái chết hay chỉ mới bắt đầu trong trại tù binh, tất cả những cái đó được Bét-xô-nốp cảm nhận theo cách riêng của ông, được đánh giá bằng ý nghĩa của đời ông, ý nghĩa của tình thương muộn mằn của ông đối với con trai, ý nghĩa của vợ ông và niềm tin của ông. Cuộc gặp gỡ ngắn ngủi tại viện quân y gần Mát-xcơ-va trước khi Vích-to ra trận, sự trìu mến thiết tha của con trai đối với ông, những viên đạn súng ngắn rơi ra từ túi áo mưa sĩ quan mới tinh, cách hút thuốc lá vụng về, tiếng cười và khát vọng được đi chiến đấu với các bạn học-Bét-xô-nốp nhớ mãi những hình ảnh đó như một giấc mơ được lặp lại nhiều lần.
Bản thân Bét-xô-nốp cũng đã nhiều lần trải qua cái cảm giác về sự bất lực trong những tháng đầu tiên của năm bốn mốt, ông biết rõ thế nào là tâm trạng chán nản chung của mọi người khi bị bao vây, tâm trạng này nảy sinh như một bệnh dịch, nhưng ông cũng đã biết và đã trông thấy những anh chàng trung úy còn rất trẻ con, nhưng chỉ huy đại đội và tiểu đoàn không cạo râu bao giờ, do nhiều nguyên nhân bị đứt liên lạc, họ đã tập hợp được bộ đội trong những hoàn cảnh tưởng chừng như không lối thoát và với sự phẫn nộ cùng cực, tuyệt vọng họ đã phá được vòng vây siết chặt hoặc hy sinh ngay trước mũi xe tăng; ông hình dung những cái đó một cách rõ rệt và ông không nghi ngờ, tin chắc rằng Vích-to-mà ông mới nhìn thấy một cách mới mẻ-sẽ phá vòng vây như thế khi đơn vị của anh bị bao vây…
-Sao đồng chí lại im lặng thế, đồng chí Bét-xô-nốp?
Bét-xô-nốp trấn tĩnh lại, những nếp nhăn của tuổi già hằn sâu trên khuôn mặt hốc hác của ông,ông không thể giãn được cặp môi ra; còn cơn đau không gì chống lại được ở cẳng chân do đứng quá lâu ngày càng dai dẳng, mãnh liệt lan trên đùi ông như kẹp chặt lấy ông bằng những gọng kìm nung đỏ; ông sực nhớ tới cái gậy đã trao lại cho con người hói trán nhã nhặn ở phòng chờ, cảm thấy muốn ngồi xuống nhưng đồng thời biết rằng mình sẽ không ngồi. Sau cùng ông lên tiếng:
-Con trai tôi chỉ huy một đại đội trong tập đoàn quân xung kích số Hai. Tôi không biết rõ số phận của nó nhưng thưa đồng chí Xta-lin, là một người cha, tôi không có lý do gì để ngờ rằng nó phản bội nếu nó đã bị bắt làm tù binh.
Xta-lin ho khan, đặt mạnh chiếc tẩu xuống bàn, xem nó như một sinh vật quấy rầy, đẩy nó ra xa-đó là dấu hiệu của sự không hài lòng cố nén lại, điều mà Bét-xô-nốp không thể biết được,-Tổng tư lệnh tối cao đi bách bộ trong phòng, mí mắt ngăm ngăm, đùng đục của Người nhăn lại:
-Tôi không ám chỉ số phận con trai đồng chí. Theo như tôi được biết anh ta còn rất trẻ. Tôi không nghĩ về điều đồng chí đang nghĩ đâu, đồng chí Bét-xô-nốp. Tôi muốn nói về một nhân vật khác hẳn. Tôi nghĩ rằng sự phản bội bao giờ cũng có gốc rễ trong quá khứ. Thanh niên không có quá khứ,-Xta-lin.
Bét-xô-nốp cảm thấy cơn đau không chịu được ngày càng lan mạnh từ đầu gối lên đùi, lâm râm như lửa đốt, những dòng mồ hôi nóng bỏng chảy xuống nách, ông nghĩ thầm: “Lúc này giá được chống gậy thì hay quá”.
-Tên Vla-xốp này đã có một thời thậm chí được đánh giá tốt. Không ai biết rõ bản chất thối nát của hắn. Cả ở Viện hàn lâm cũng như trong quân đội,-Xta-lin thốt lên, cái nhìn lạnh lùng của Người xói vào mặt Bét-xô-nốp đến mức ông muốn đưa tay lên má để gạt cái giá lạnh như thép đó khỏi da thịt mình.-Không đúng thế sao, đồng chí Bét-xô-nốp?
-Tôi thấy khó trả lời câu hỏi này, thưa đồng chí Xta-lin. Cứ theo như cảnh ngộ Vla-xốp bị bắt làm tù binh mà tôi có thể hình dung được, tôi cắt nghĩa việc đó bằng khía cạnh súc vật trong sự sa đọa của con người. Còn như sự gần gũi với bọn Đức… thì đó, theo tôi, đã là một hành động có tính chất chính trị…