Thẹn

Con gái, trước khi về nhà chồng, dù ít dù nhiều, cha mẹ thường chuẩn bị cho chút của hồi môn cùng những kiến thức ứng xử tối thiểu nào đó trong môi trường mới. Con trai, trước khi lấy vợ, bước vào cuộc sống tự lập, cũng được cha mẹ cho trước hoặc một cái nghề, hoặc một học vấn và một ít vốn. Cha mẹ sinh con, còn giời thì sinh tính. Bởi vậy, để con người có thể đứng được trong trời đất, từ khi mới được sinh ra, ông giời đã bình đẳng ban cho mỗi người tính thiện và tính thẹn ngang bằng nhau. Trong quá trình sử dụng quỹ tuổi thọ của mình, tuỳ theo từng người, những tính này có khi giữ được nguyên vẹn, có khi hao dần và thậm chí chẳng còn chút nào, nhưng cũng có khi lại còn nhiều hơn so với mức giời ban từ thuở "chi sơ". Người đời gọi kiểu thứ nhất là lương dân, kiểu thứ hai là tiện dân hay đạo tặc (tuỳ theo mức độ) và kiểu thứ ba là tiểu bồ tát. Nhà thờ và nhà chùa rất quan tâm đến kiểu thứ hai này.
Có ý kiến băn khoăn cho rằng người đời chỉ quan tâm và đánh giá cao tính thiện nên mới nói Nhân chi sơ tính bản thiện chứ, tuyệt nhiên, chưa thấy ai bảo Nhân chi sơ tính bản sỉ. Thực ra trong thiện đã có sỉ. Sỉ chính là một mặt luôn lấp lánh toả sáng trên viên ngọc Thiện. Vì vậy, không phải vô cớ, trong ngôn ngữ, nhóm từ vựng dùng để diễn đạt trạng thái tâm lý này không hề nghèo nếu như không muốn nói khá phong phú: Thẹn, thẹn thùng, thẹn thò, thèn thẹn, hổ, hổ ngươi, xấu hổ, ngượng, ngượng ngập, ngượng nghịu, ngường ngượng ... Từ điển tiếng Việt của Viện ngôn ngữ học ấn hành năm 2004 chua rằng: Thẹn là trạng thái tự cảm thấy mình có điều gì đó không nên, không phải hoặc không xứng đáng . Như vậy, Thẹn là trạng thái tâm lý của kẻ mang đức thiện.
Cái thẹn tự nhiên, hơn bất cứ đồ trang sức nào, là vẻ đẹp thiên bẩm của người con gái. Cái thẹn thiên bẩm làm cho người con gái trở nên duyên dáng đáng yêu, tạo nên sự cuốn hút say mê không sao cưỡng nổi đối với đám mày râu “khí phách nghiêng trời”. Cô nào không có được cái thẹn tự nhiên này thì, bằng sự láu cá, cũng có thể tạo ra được cái vẻ na ná như thế. Loại thẹn này có được là nhờ vào sự quan sát, trí suy xét, phân tích, tổng hợp, phảng phất bản sắc hàn lâm. Trong đời sống thường ngày, sự duy trì cái thẹn nhân tạo này không thể không có lúc sao nhãng. Và lúc ấy, đương nhiên, cái vẻ đáng yêu hàn lâm kia không còn nữa và, cũng đương nhiên, cái sự say mê khác giới mà nó quyến được liền bị đứt phựt, cũng tự nhiên như lúc nó đến, khó lòng mà nối lại được nữa.
Thẹn là một năng lực lương tri, đôi khi ta hay nhầm lẫn nó với tính rụt rè nhút nhát. Thường, ta vẫn nhìn nhận nó như là cái gì đấy, có vẻ nhỏ nhặt, tầm phào, lờ mờ, không hề có tính luật pháp, cũng chẳng mang tính tôn giáo ... nhưng, thực ra, lại có khả năng điều chỉnh và tiết chế hành vi, duy trì tâm thế có nhiều ánh sáng cho mỗi chúng sinh. Cái thẹn làm cho chàng trai trở nên cương cường trung chính, khiến bậc trí giả trở nên khiêm tốn quang minh. Ngày trước, nếu ai đó bị mắng: Đồ vô sỉ ! thì cũng hiểu là: Mày có còn là giống người nữa không ?! Ở bậc trí giả, cái thẹn có tính tự giác sâu xa, bởi họ có năng lực tự thẹn với chính mình, với cái tôi tiềm ẩn trong sâu kín, không nói ra cũng chẳng ai biết. Cái thẹn cũng mang tính di truyền, được biểu hiện ra như là đặc tính của những danh gia, danh tộc trong lịch sử.
Với không ít người, Thẹn là cái gì đó "ngáng trở đời sống": Thẹn thì có mà đến cháo cũng chẳng có mà ăn, đến hết đời cũng chẳng có nổi cái bằng phổ thông trung học mà dán vào ngực ... ! Vì thế, số ít người tự nhiên vô tình mà đánh mất, số không ít người lại chủ động gạt bỏ để dễ bề tranh đấu trong cuộc tồn sinh nhân văn đa sắc và bất khả tiên liệu này. Vì vậy, dĩ nhiên, một cô gái làng chơi sành nghề, trước khi với khách, hoàn toàn có thể quay lại, chớp chớp làn mi cong vút ngây thơ, nói với một bạn nghề của mình: “Nhớ cất giùm mình quyển Mỹ học đi nhé !”. Diễn viên đóng phim đóng kịch đương nhiên là rất hiểu điều này vì nó là một trong nhiều yếu tố để tạo nên những trình thức cơ bản.
Người càng nhận thức được bản thân thì càng dễ thẹn và do đó càng có nhiều khả năng tránh được việc làm điều không phải. Có vẻ như, người mang tính thẹn cao khó lòng đứng vững được trong thiên hạ; muốn đứng được, loại người này buộc phải có tài năng xuất chúng. Đó là trường hợp của Nguyễn Trãi. Nhưng cuối cùng, cụ cũng lại khốn đốn bởi tay của những kẻ vốn thẹn thùng với cái thẹn. Thường, ta vẫn cho rằng bói toán là điều dị đoan xằng bậy. Thấy người ngay thẳng, thày phán một câu "Sẽ được bạn bè và người quen kính trọng nhưng cuộc sống cũng lận đận lắm" chẳng qua cũng là nương theo cái lý của đời sống mà nói, chứ, tuyệt nhiên, không hề bịa đặt theo ý riêng của mình.
Thẹn là một đức lớn trong trời đất, là nền tảng của cái thiện. Biết tự làm giàu đức thẹn cho mình là biểu hiện của một năng lực nhận thức đạo lý cao. Có lẽ bởi thế kẻ mạnh là người biết thẹn.
Kẻ vô sỉ càng có học vấn cao càng trí trá, ác hiểm. Người tâm sỉ càng có học vấn cao càng cầu thiện, càng quang minh chính đại. Kẻ vô sỉ không ưa và chưa bao giờ muốn chung đụng bầu trời với người tâm sỉ.
Kẻ vô sỉ tuyệt đối dị ứng với hai chữ vô sỉ. Vì vậy, ngày nay, một cách biện chứng, kỹ thuật thẹn cũng đang được đẩy lên một tầm cao mới. Trước tác Mặc áo cà sa và sài ráo cả “đậu phụ chùa” lẫn “đậu phụ làng" là đỉnh cao mặc định của kỹ thuật ấy.


Tháng 03 năm 2006