Bùi Quang Đoài

Bùi Quang Đoài là một sinh viên nghèo theo học trường Nguyễn thượng Hiền ở Khu Ba, sau về trường Dự-bị Đại-học ở Thanh-Hóa, rồi khi Việt-cộng tiếp thu Hà-nội anh học trường Văn-Khoa Đại-học.
Anh lãnh đạo phong-trào sinh-viên chống Đảng, làm chủ bút tờ Đất Mới là cơ quan tranh đấu của sinh-viên. Tờ Đất-Mới chỉ ra được một số thì bị bóp chết. Sau vụ đó thì anh bị đuổi khỏi trường. Số phận hiện nay ra sao chúng tôi không rõ.
Bài Lịch-sử một câu chuyện tình của anh đăng trong tờ Đất Mới mà chúng tôi trích sau đây, tả không-khí sinh-hoạt trong khu Học-xá ở Hà nội và kể lại một vụ cán-bộ Đảng dùng uy-quyền chính-trị chiếm đoạt tình yêu của một nữ sinh-viên tiểu tư-sản người Hà-nộị Câu chuyện có thực, và đã làm sôi nổi dư-luận trong giới sinh-viên Đại-học.


Trích tạp chí Đất-Mới số 1
Lịch-sử

MÔT CÂU CHUYệN TÌNH

của Bùi quang Đoài
Em hãy đếm những vì sao trên trời được bao
nhiêu thì anh yêu em còn hơn thế nửa . . .
Nếu có thế và chỉ có thế thôị


Đường trăng mà không sáng ! Bóng-mây đã che mờ hẳn trăng đêm. ánh đèn trong những gian phòng khu học-xá chiếu hắt ra như những vì sao thứ tự. Tân bước vội lên thềm. Một anh bạn sinh-viên ngồi đó nhìn theo dáng anh mệt-nhọc.
Kém 15 phút nửa là đúng 10 giờ đêm. Bây giờ phải họp tổ hội tự kiểm-thảọ Mà kiểm-thảo cái gì, đêm nào cũng một luận-điệu "Tôi thấy trong ngày hôm nay ...".
Qua phòng họp lớn, Tân lấy tay kéo xệch chiếc ghế dựa đi một quãng. Tiếng ồn làm mấy người bạn đang chúi mũi học bài nhìn lên. Có cái nhìn của Bằng qua đôi kính trắng gọng nạm vàng. Mắt Tân bắt gặp mắt Bằng trong thoảng chốc. Và Tân càng thấy bực mình thêm vì cứ mãi đôi mắt kính vô lý kia ám-ảnh. Một thằng người hay một ... thế thôi ! Cần gì nói hết ý nghĩ của mình trong khoảnh chốc. Tân lấy đàn "violon" ra kéo chơi một bài cho lòng khuây khỏạ Âm thanh của bản đàn "Thais" réo rắt và dồn dập làm rối bời thêm tâm trí anh.
--- Ê, Tân đi họp tổ chứ "ôm" đàn mãi à !
Tân cười nhẹ và ngoan ngoản như em bé bỏ cây đàn vào hộp. Bước đi vẫn nặng nề, do dự. Tiếng đàn còn vẳng bên tai anh. Họp ! có gì ? --- Phê-bình và kiểm-thảo, kiểm-thảo và phê-bình. Mười phút qua và tối mai đúng 10 giờ kém 15 lại cứ thế. Tân lên giây đồng hồ cho tiếng máy chạy đều sỗng đến 10 giờ đêm maị Không biết con người có như vậy không, nhưng cứ kéo dài như vậy thì quả thật là mệt mỏi quá rồi ! Bao giờ sẽ được lau dầủ
Một hồi kẻng vang lên. Mười giờ đúng. ánh điện đồng loạt ở các gian phòng khu học-xá tắt phụt. Có vài cái trễ nải cố sống thêm vài phút. Mười giờ và đi ngủ. Nội-quy của khu học-xá là như vậy và không một ai có thể thức lâu, trừ "trường-hợp" đặc biệt nào đó. Tân mân mê hộp đàn violon trong đêm tốị Anh muốn kéo thêm một bản đàn và thực tình anh cũng chưa buồn ngủ. Nhưng đêm tối của toàn gian phòng bắt anh phải tôn trọng một giấc ngủ chung của tập thể. Tiếng đàn như vần còn vẳng lên kéo anh về một kỷ-niệm. Anh nghĩ đến một người ở năm thứ nhất ban Sử:
Trang sách mở rồi
Một tờ thư nho nhỏ
Thương anh muôn vạn thuở
Gửi chùm hoa lý phần anh ...
Tự nhiên anh nhớ lại mấy câu thơ đó của người bạn và mong cho nỗi lòng mình có một sự cảm-thông. Câu chuyện gặp gở anh không thể quên được ...
Đôi mắt của An và thân hình của An. Màu áo tím hoa cà trong nắng vàng của buổi chiều hè làm Tân có cái cảm-tưởng Tân đang bước trên một dãi mâỵ Gió thoảng bay về vờn qua nếp lụa mỏng. Một cái gì lôi cuốn cả tâm-hồn Tân, anh trìu mến nhìn người bạn gái sinh-viên chưa quen thuộc đó. An đang vui cười trò chuyện với mấy người bạn gái khác, không chú ý đến một chàng trai si tình của năm thứ ba văn-khoạ Ai lại yêu quá vội vàng như thể nhỉ ! Nhưng nói sao được tuổi thanh-niên và nói sao được cái rung động buổi đầu trước một người đẹp. Tân nhìn An trong nắng vàng của chiều hè, nhịp máu chảy vươn lên. Tự nhiên An cũng nhìn hướng về phía Tân. Và An nhìn hướng như vậy luôn mấy lần. Đôi mắt Tân và đôi mắt An đã gặp nhau trong một cuộc hẹn hò không ước hẹn.
Yêu ! Tân thấy cuộc đời như rộn hẳn lên và cái nhìn cũng hoa là hoa, ánh sáng là ánh sáng. Yêu đời đẹp quá đi thôi và đưa người thanh-niên đến một lạc quan say đắm : "Em ơi ! Em hãy đếm những vì sao trên trời được bao nhiêu thì anh yêu em còn hơn thế nửa ...".
Chiều đó Tân đã gặp lại An. Lần này anh không dám nhìn thẳng vào mắt An nửạ Anh muốn nói một câu mở đầu nhưng lòng anh bối rốị Anh đang lúng túng tìm một ý nghĩ gì thật là văn-hoa để mong diễn đạt nỗi lòng thầm kín của mình một cách xa xôi bóng bẩy thì Hạnh đến. Hạnh là người bạn gái khá tốt và tế nhị trong vấn-đề tình cảm. Hơn nửa Hạnh là người đã đứng tuổi, có con rồị Tân đã có lần tâm-sự với Hạnh về cảm-tình của mình đối với An, nên bây giờ trong một sự tình cờ hai người đứng gần nhau trước hiên nhà, Hạnh đã nắm được sự bối rối của Tân. Hạnh nói như sực nhớ một điều gì:
--- à, Anh Tân đây rồi ! Chị An mượn tôi cuốn "Số đo" của Vũ-trọng-Phụng nhưng anh lại mượn mất rồị Thôi hai người điều đình với nhau vậỵ
Tân hơi ngạc nhiên vì anh không định mượn cuốn "Số đỏ" của Hạnh bao giờ. Nhưng thoáng cái, anh hiểu ngay ý nghĩa câu nói, anh nhìn thẳng vào mắt An hỏi:
--- Chị An bên Sử mà cũng thích đọc sách bên Văn cơ à? Thế mà tôi cứ tưởng ...
--- Tưởng gì nàỏ
Hạnh cười ngắt ngang câu nói làm Tân hơi lúng túng.
An cũng vậy, nàng đã bắt gặp rất nhiều lần Tân nhìn nàng, nên hôm nay nàng cũng không giữ được vẻ tự-nhiên thường ngàỵ Nàng hỏi lạị
--- Thế anh tưởng bên Sử thì không thể và không dám hiểu một ý sâu của câu văn hay saọ Anh quên rằng các anh bên Văn là rất cần Sử để có thể phân tách tình-trạng xã-hội qua tác-phẩm văn-học đó nhé !
Hạnh cười:
--- Vâng rất cần Sử ...
Câu chuyện đang vui thì Bằng đến. Bằng nhìn Tân rồi nhìn An qua đôi kính trắng gọng nạm vàng nói như cố ý pha trò nhưng quá nước ốc:
--- Chứ cái chi chi đây mà tụ họp vui quá nhỉ.
Tân muốn bỏ đi ngaỵ Anh nói hất hàm:
--- à, một chuyện đời !
Bằng lại giữ đúng thái-độ "Đào kép mới" của Nguyễn công Hoan, cười lố bịch:
--- Chà, chứ quan trọng vậy ư ? Nhưng chuyện đời gì mà chỉ có ba người, tôi tham gia có được không ?
An vô tình nói với Bằng:
--- Sao lại chuyện đời ? Em hỏi mượn chị Hạnh cuốn "Số đỏ" đó thôị
Tân nhún vai:
--- Thì "Số đỏ" cũng là chuyện đời, chuyện đời của thằng Xuân biết lừa đời, sống trong một hình-thức giả-tạo để mà lên đến ghế gọi là "anh hùng ! " .
Tân nói xong cười tinh nghịch nhìn vào đôi mắt kính của Bằng. Anh thấy Bằng đã đến, tất nhiên nước có thể đục. Mà anh, cuộc đời trước mắt anh đang cần những cái gì trong mát, tươi thắm hơn, nên anh trở về phòng.
Lát sau anh đưa cuốn "Số đỏ" cho An. Hai người cùng nói chuyện với nhau nhiều hơn trong cuộc đời sinh-viên, giữa người ở vùng tự-do, kháng-chiến trở về thủ đô và người thủ đô cũ. Tân kể lại những ngày vất-vả ở cầu Kè, Thanh-Hóa, đêm ngồi nghe Giáo-sư giảng bài bên ngọn đèn dầu lù mờ và cả cuộc đời gò bó, khuôn khổ. Ngoài thì tàu bay của giặc thường đi khủng bố, trong thì cả một sự hạn chế ... Anh không muốn nói hết những tình-cảm và tư-tưởng của mình trong những ngày đã quạ Anh muốn tìm hiểu hơn ở người bạn gái Hà-nội có mái tóc quăn nàỵ Anh đã hỏi An là sao An đã vào Sư-phạm mà chịu ở ký-túc-xá. Qua những câu nói của An, anh hiểu tâm trạng của một người thanh-niên học-sinh Hà-nội hơn, những phút sống lao-đao của họ trong bàn tay địch và cuộc đời như không có tương-laị Tất cả xung quanh đều là những bước đường co thể sa ngã, bàn tay của trụy-lạc, của đen tối luôn tìm lôi kéo mọi người thanh-niên mới lớn lên. Cho nên trên cái bơ vơ đó của cuộc đời, phải chăng người thanh-niên của thủ-đô Hà-nội cũ đã hướng về vùng tự-do kháng chiến. An cũng đã sống trong cái tâm-trạng đó nên lúc hòa-bình được lập lại, nàng như thấy rỏ cuộc đời mình đang bắt đầu đi vào con đường giải-phóng mới rộng rãi và tươi sáng hơn. Trên ý nghĩ đó, An thấy mình chưa phục-vụ cho nhân-dân, cho đất-nước được một cái gì rõ rệt, hơn nửa trong nhu-cầu cần-thiết của nhân-dân, nàng quả quyết theo ngành Sư-phạm. Mặc dầu Trâm, bạn nàng, hôm thi đỗ được vào trường Đại-học Sư-Phạm văn-khoa đã nói đùa: " Thế này thật là mới vững lập-trường !" nhưng An không khe-khắt với bạn. Nàng cho ý nghĩ ấy cũng có thể được chứ có sao đâu: lập-trường của mình là dứt khoát đứng về phía nhân-dân lao-động và phục-vụ cho nhân-dân lao-động cơ mà ! Học sư-phạm ra đi dạy là ý nghĩa cụ-thể nhất của một người thanh-niên.
An đã nói với Tân là An mến những chị bạn ở vùng tự-do kháng chiến mới về. An muốn gần họ và mong hiểu được nhiều hơn cuộc sống của con người kháng-chiến mà nàng không là một con số trong đó. Tân hỏi đùa An:
--- Nhưng sao người ở Hà-nội mới được giải-phóng lại cứ hay gọi vùng tự-do kháng-chiến là "hậu phương" ?
An không trả lờị Qua câu chuyện của Tân, nàng thấy Tân là một thanh-niên rất thành thật. Nàng mến Tân hơn và có thể tin ở người bạn trai có một tâm hồn nghệ-sĩ nàỵ An nhớ lại những bản đàn mà Tân thường chơi vào lúc 10 giờ đêm trước giờ kiểm-thảọ Tiếng đàn những lúc đó bao giờ cũng vội vàng, hấp tấp. Tân kéo bản đàn này qua bản đàn khác như người đang cố tìm hưởng lấy một phút sống vui trước giờ hấp hối (và không biết 10 giờ nội-quy đi ngủ của khu học-xá có phải cũng đúng là giờ hấp hối hay không). Tiếng đàn buổi sáng bao giờ An cũng thấy thoải mái, thánh thoát hơn. Tiếng đàn lắng sâu vào tâm-sự con người trong buổi bình minh rực rỡ, đọng trên mí mắt người ta như châu ngọc, ban cho tuổi thanh-niên một hứa hẹn của ngày maị An rất thích nghe tiếng đàn bình minh của Tân. Một sáng đầy nắng mới, Tân lại đi kéo bài " Khúc ca ban chiều" "Sérénata" --- làm An và các bạn khác, vẫn thích nghe đàn của Tân, bật cười:
--- Ông tướng quên cả ngày rồi !
***
Nếu chỉ thế thôi !
Tân đã ghi vào trang đầu của cuốn nhật-ký " Em ơi ! Em hảy đếm những vì sao trên trời được bao nhiêu thì anh yêu em còn hơn thế nửa"
Tình yêu đã bắt đầu chớm nở giữa hai ngườị Tiếng đàn của Tân vui hơn, nhộn nhịp hơn. Anh không ăn bận bình thường như trước nửạ Anh chải hắt mớ tóc lên theo làn sóng uốn và thỉnh thoảng anh lại thắt cả " cravate". Mọi người đều thấy ở Tân có một sự thay đổi và ai cũng biết câu chuyện giữa Tân và An.
Bước đầu đang được tìm hiểu xây dựng thì một hôm người ta thấy Bằng đang bàn chuyện trong buồng riêng với hai nữ sinh-viên, Chi va Phụng. Nét mặt của Bằng rất quan-trọng và qua đôi kính trắng gọng nạm vàng của Bằng người ta lại càng có thể đoán cái quan-trọng của câu truyện hơn. Không ai hiểu chuyện gì đã hay đang xẩy rạ Người ta - nghĩa là anh em sinh-viên- đều biết Bằng là Bí-thư chi-bộ Đảng của tổ-chức sinh-viên. Một lát Chi ở phòng riêng ra, còn Phụng ở lại với Bằng. Cửa đóng kín mít trong gian-phòng của hai người, một trai và một gáị Người ta không có quyền tò-mò vì đó là Bằng "đảng-viên" đang giải-quyết" công việc.
Đến chiều An vội từ trên gác xuống tìm đến phòng riêng nơi Bằng làm việc. Mặt nàng hơi táị Bằng hỏi nàng:
--- Chắc Chi và Phụng đã nói chuyện với chị rồi phải không? Chị có cảm tình với Tân ? à, cái ấy chị có quyền tự-do luyến-ái ...
An thấy thái-độ của Bằng quá trắng-trợn, toan "thắc-mắc" nhưng nàng vội nhớ ngay đến địa-vị và chức-vụ của Bằng. Nàng lo sợ ngồi yên-lặng cúi đầu xuống, tay cuộn tròn mẩu giấy nhỏ. Tự nhiên nàng thấy mình như đang phạm vào một tội gì đó trong "nội-quy" tình-yêu ở khu học-xá. Nàng đang phân vân thì Bằng lại nói:
--- Chị đã tìm hiểu gì nhiều về anh Tân chưa ? Cứ nói thật thì anh chị em người ta giúp ý kiến cho chứ ngại gì mà vụng trộm. ở đây chúng ta có đủ mọi quyền, trong đó có quyền yêu cơ mà.
Rồi Băng cười độ lượng tiếp:
--- Cái khuyết điểm của chị là sao lại không hỏi ý kiến tôi hay tập thể . Tất cả sinh-viên của ta ở đây có một việc gì, dù là việc tâm-tình kín đáo mấy mà lại không hỏi qua ý kiến tôị Nhưng may là có mấy chị ấy báo cáo cho tôi rõ, nên tôi mới gọi chị đến đây để giúp đở thêm ý kiến về hạnh-phúc lứa đôị Chắc chị cũng biết những tiêu-chuẩn luyến-ái-quan chứ gì ? Tôi không nhắc lại hết, chỉ nêu lại với chị một điểm của tiêu-chuẩn luyến-ái là vấn-đề tư-tưởng. Vâng vấn-đề tư-tưởng là chính-yếu: giá-trị của con người ta là qua vấn-đề tư-tưởng đó. Mà Tân thì chắc chị đã hiểu, Tân chưa phải là thanh-niên Cứu-quốc, riêng chị là cảm-tình của Đoàn.
Sự việc xảy ra quay cuồng trước mắt An. Chiều hôm đó nàng bỏ không ăn cơm, cáo ốm xin nghĩ học tốị Trước kia nàng là một người hồn nhiên, nhìn mộng đẹp của đời như bông hoa buổi sáng mở cánh đón ánh nắng bình-minh. Nàng rất in ở chế-độ Dân-chủ Cộng-hòa và con đường tiến lên của nó. Nàng rất tin con người trong chế-độ đó và chưa một lần hoài nghị Người ta có thể hoài nghi với cuộc đời, với cả tình-yêụ Nhưng riêng An nàng nghĩ người đời cũng có thể có những tình-cảm như mình. Nay trang giấy trắng của tuổi lòng đang bắt đầu lật qua một mặt khác, nàng đã yêu Tân. Tình yêu của nàng đang vưà độ chớm nở. Nàng có thể tha thứ cho Tân những điều mà Tân đã lầm-lỗi trong tình-cảm trước kiạ Đó là một truyện rất có thể mà thôi tuy chưa thú thực nỗi lòng của mình với Tân, nhưng nàng có thể tin Tân.
Đôi mắt của Bằng qua đôi kính trắng gọng nạm vàng như đã nhìn rất sâu vào tâm-tư An. Nàng không thể quên được những cái tiêu-chuẩn --- không biết có vô lý không --- mà Bằng đã nêu ra : vấn-đề tư-tưởng. Mà tư tưởng tức là lập-trường chính-trị rồị Thế nhưng anh Tân đã chiến-đấu ở bộ đội về, đã ở kháng-chiến cơ mà ! An lại càng phân vân. Cuộc đời quả thật là vô cùng phức-tạp. Tại sao Tân không phải là Thanh-niên Cứu-quốc ? Tại sao Tân đã chiến đấu cho Cách-mạng nhiều như vậy 6, 7 năm ở bộ đội --- mà lại không là một đảng viên Cộng-sản ? Tại sao ? Nếu quả ý nghĩa câu nói của Bằng thì có thể là Tân thiếu lập-trường Cách-mạng, tư-tưởng kém. Do đó suy rộng ra không biết có nên chụp mũ không --- là tư-cách đạo đức kém. Mà nếu là quần-chúng thì đó là một sự dỉ nhiên. ý nghĩ dồn dập trong tâm-trí An. Nàng thấy ở trường học cũng có cơ-quan đoàn thể của chính-phủ, những người lãnh đạo đều là đảng viên Cộng-sản cả. An rút ta một kết-luận đơn giản : đảng viên Cộng-sản người nào cũng tốt hết vì họ có lập trường tư-tưởng vững còn quần-chúng mặc dù anh ở thành-phần nào, năng-lực công-tác cao đến đâu nếu anh chưa là đảng-viên Cộng-sản thì ý thức lập-trường của anh đều kém. Như vậy, nếu đưa vấn-đề tự-do luyến ái ra trong đó có tiêu-chuẩn tư-tưởng --- sao lại tiêu chuẩn --- qua ý của Bằng là con gái nên lấy chồng đảng viên Cộng-sản vì họ có lập-trường tư-tưởng. Thật là rủi ro cho ai lấy phải những người chồng quần-chúng như Tân hay saỏ
Nhưng hiện nay một số đảng viên Cộng-sản đã phủ nhận vai trò của quần-chúng, không tin ở quần-chúng (cơ-quan tổ-chức nào họ cũng nắm toàn quyền lãnh đạo và đảng bộ quyết-định tuyệt-đối), họ khinh thường quần chúng. Vì vậy An đã nghi ngờ ngay cả khả-năng của bản thân mình.
An càng thấy băn khoăn hơn trong ý nghĩ, mấy ngày luôn nàng tránh không muốn gặp Tân, nàng sợ cái nhìn của Tân, sợ cả tiếng đàn của Tân. Tiếng đàn trước kia quen thuộc, thân ái như lời tâm-sự, bây giờ đối với nàng như tiếng than não ruột.
Chính nó đã xé cã lòng nàng. Nàng thấy như tiếng đàn cũng mất lập-trường, thiếu căn-bản tư -tưởng. ừ, giá cũng bản đàn đó, nếu là một người đảng viên cộng-sản kéo thì có phải vững lập-trường biết baọ An cho mình nghĩ như vậy là máy móc, nhưng chính lòng nàng qua buổi nói chuyện với Bằng, nàng không biết cái gì là đúng, cái gì là sai nữạ Nàng đang đứng trước một ngã ba đường mà chân-lý đối với nàng còn quá mơ hồ. Người Bí-thư chi-bộ Cộng-sản ở trường đã đưa nàng vào con đường sương mù của một buổi sáng Luân-Đôn.
Không yêu có được không ? An để tay lên tim mình nghe rỏ tiếng đáp dồn dập. Nàng yêu Tân, yêu nhưng chưa qua một lần hứa hẹn. Như thế cũng hay ? Chi bằng ta gấp cuộc đời lại ta chờ đợi một cái rủi maỵ
Mấy lần An đến gặp Bằng, nói rõ nỗi khổ của lòng mình. Bằng đã thương hại nàng, lấy tư-cách là một người anh, tư-cách một người cán-bộ lãnh đạo đi sát quần-chúng, an-ủi nàng. Nàng rất cãm động vì lòng tốt của Bằng. Có lần Bằng đã để tay lên vai nàng, vuốt nhẹ tóc nàng, khuyên nàng không nên đau khổ. Thời gian sẽ trôi qua và kỷ-niệm kia cũng sẽ dần dần nhạt phaị Nàng thấy Bằng luôn săn sóc đến nàng cũng như các người bạn gái khác của nàng. Trong toàn trường sư-phạm văn-khoa, không một người nào thắc mắc cái gì là không phải qua tay Bằng giải-quyết. Bằng đã giúp đỡ cho nhiều chị nhìn rõ đời tư của người bạn trai si-tình nào đó và như vậy chị mới có thể dứt khoát cắt đứt dây tình-cảm đang định giăng buộc hai ngườị May có Bằng nếu không thì biết bao nhiêu là chị sẽ vô tình yêu lầm phải những chàng sinh-viên quần-chúng thiếu tiêu-chuẩn tư-tưởng trong vấn-đề luyến-ái quan.
Thật tình An đã cám-ơn Bằng, người cán-bộ trung-kiên đã giúp cho nàng một con đường thoát. Nàng thấy Bằng thật quả xứng-đáng là một sinh-viên gương-mẫu của trường đại-học, gương-mẫu cã trong cách thức giải-quyết tình-cảm.
Từ đó An nhìn Tân bằng con mắt khác, cố tránh xa Tân. Tuy nhiên, nhiều khi ngồi suy nghĩ một mình, An tự hỏi lòng mình đã dứt khoát hẳn với câu chuyện của đời mình hay chưạ Cái kỷ-niệm trong mối tình đầu tiên chưa hợp đã tan kia, làm sao nàng có thể quên được.
***
Có vài mẩu chuyện tung ra trong dư-luận sinh-viên năm thứ ba làm An ngạc nhiên. An đã biết thời-gian vừa qua Tân rất đau khổ. Tiếng đàn bình-minh thường lệ càng như tha thiết hơn, lo lắng hơn. An rất khó chịu về tiếng thì thầm cho rằng Tân hay diện : "Trong lúc An là người Hà-nội muốn trút bỏ cái áo Hà-nội để đi xuống thì Tân lại tìm khoác cái áo ấy vào". Tại sao người ta lại quá nghiêm-khắc với ngay cã cách thức ăn mặc ? Thế chiến-đấu để làm gì, cứ sống thật với lòng mình có hơn không ?
Một hôm An được Bằng gọi xuống có chuyện riêng. Thoáng thấy bóng Tân ở phòng Bằng ra, nàng đã đoán được phần nào câu chuyện. Cái làm nàng ngạc-nhiên nhất là Tân lại đi cầu cạnh Bằng mong giúp đở trong vấn-đề tình-cảm. Nàng chắc Tân không bao giờ có thể làm một việc cầu cạnh như thế. Nhưng biết đâu, trong đau khổ của con tim, người ta có thể đi thử một nước cờ. Nhưng nước cờ đó của Tân, chính Bằng là người dàn quân tính nước và An cũng đã chỉ là một quân cờ. Nước cờ của Tân qua tiêu-chuẩn tư-tưởng trong vấn-đề luyến-ái của Bằng đã thất bạị An từ chối Tân.
Và nếu cũng chỉ có thế thôi !
Câu chuyện chưa phải là bỏ dở. Ngày qua rất chóng. An không đọc lại những trang nhật-ký đã ghi; An cũng không tìm trở lại một kỷ-niệm. Nàng sống hồn nhiên như một ngày nào ...
Có lần đi sau Chi va Phụng, hai người đang bàn về tình-yêu, An đã thoáng nghe : ... "Nữ-sinh Hà-nội dễ chinh phục như chơi ... Anh ấy quan-niệm rằng người ta có thể yêu một lần bốn cô ..." An lao đao cã tâm hồn. Anh ấy là ai ? Chắc hẳn phải là một anh cán-bộ nào đó gần gủi với mấy cô nữ sinh-viên. Nhưng tại sao người ta lại có một quan-niệm lạ đời như vậy ? Họ khinh thường người con gái Hà-nội quá đi : họ đã quan-niệm nữ-sinh Hà-nội như một người đàn bà dễ dãi trong tình yêụ Và một lần bốn cộ Rõ ràng đó là ý nghĩ của một tư-tưởng bệnh-hoạn, lưu-manh.
An nghĩ đến Tân, so sánh giữa Tân với một số cán-bộ sinh-viên lãnh đạọ Tân sống với tình-cảm của mình quá nhiều, nhưng Tân chưa bao giờ lừa dối aị Phải sống thật với lòng, sống thật với con người chân chính ... Trong đời còn bao nhiêu là rơm rác, bao nhiêu là sâu bọ, làm sao mà biết được cái chân-chính của một con ngườị Bằng đã giải thích và xây-dựng cho nàng rất nhiều trong cuộc sống chung đụng giữa sinh-viên. Những cô bạn của nàng cũng đã có cái hân-hạnh đó va tất cả coi Bằng như một người anh. Bằng có đủ mọi quyền, kể cả quyền về tình-cảm. Nhưng với quyền hành Bằng có xứng đáng với lòng tin của quần-chúng không ? Qua câu chuyện giữa Chi và Phụng, An bắt đầu đặt một câu hỏị Nàng biết Phụng rất được Bằng chú ý và thường hay bàn bạc riêng với nhaụ Có hôm Bằng và Phụng ở trong buồng riêng thì thầm đến quá nửa đêm, mà nội-quy nhà trường thì 10 giờ đúng là đi ngủ. Đó là một "trường hợp" đặc-biệt và không ai có thể tò mò về Bằng trong khi anh ta đang "giải-quyết vấn-đề" gì đó cần thiết cho một cô sinh-viên. Bằng gần Phụng nhiều cũng đúng, vì chính Phụng đang thắc-mắc nhiều về chồng con. Bằng vuốt tóc Phụng, xoa dịu lên vai Phụng cũng là đúng vậy thôị Phụng cần được an ủi và Bằng là một người anh, đồng thời là cán-bộ lãnh đạọ Có hôm chính mắt An đã thấy Bằng đùa nghịch với Phụng trước mấy người bạn gái khác. Bằng đã tha thiết muốn xin cái huy-hiệu Tiệp-khắc trên ngực Phụng. Phụng không cho và như thế là có cuộc dằn co "vui vẻ" cái huy-hiệu trên ngực Phụng. An thấy khó chịu vì ngực của một người con gái, dù là bạn trai thân đến đâu cũng không nên đùa quá trớn như vậỵ Nhưng Bằng là cán-bộ lãnh đạo thì hành động ấy phải chăng Bằng có thẩm quyền ? Cũng như Bằng đã thắc-mắc trước mọi người là Duyên có mang. Lúc ấy Duyên đang yêu Tháị Thế là do thắc-mắc của Bằng phát sinh ra một dư luận. Người ta nhìn Duyên bằng con mắt hay hay, chờ đợi một cái gì sẽ đổi ở con ngườị Thế nhưng mấy tháng qua và năm học hết, Duyên vẫn thấy là Duyên lành mạnh, không "to" như ý nghĩ thắc mắc của Đảng.
An càng nghĩ sâu về sự săn sóc của Bằng nàng càng thấy khó chịụ Bằng dễ dãi và quá thân-mật, với chị em. Thường ngày Bằng chỉ gần nữ mà xa nam. Hành động như trên đối với Phụng và Duyên, An không hoàn toàn đồng ý. Hơn nửa như câu chuyện giữa cô Chung và anh Bảọ Hai người đã yêu nhau bốn năm gần cưới, bỗng dưng Chung tuyên-bố cắt đứt với Bảọ Chung bảo Chung không yêu Bảo nhưng Chung lại mới yêu Duy là một người học cùng lớp, ngồi chung bàn. Đây cũng không thể trình-bày qua vấn-đề tình-cảm mà cũng chỉ là trong tiêu-chuẩn lập-trường : Duy là đảng viên và Bảo chỉ là quần chúng. Chung có một sinh-mệnh chính-trị làm bậc thang cho đời mình nên tìm yêu Duỵ Bằng đã giải-quyết cho hai người cắt đứt nhau, đồng thời có kiểm thảo Duỵ Việc xảy ra, An cho là vô lý. Cách giải-quyết của Bằng, dung thứ cho Duy phá tình yêu của bạn, thừa nhận sự phản-bội tình-cảm của Chung và quy-kết khuyết-điểm về Bảo, cho Bảo là không biết duy trì tình yêụ Bảo đã đau khổ, Chung thì tự đắc về sai lầm mù quáng của mình như một kẻ thắng thế, còn Duy thì lại tỏ thái-độ dửng dưng : "Chuyện tôi với Chung sở dĩ xẫy ra vì tôi sống gần một người đàn bà. Tôi lại chưa có vợ .. à đàn bà !". Đó là quan-niệm luyến-ái của một cán-bộ lãnh đạo hay saỏ
Hình ảnh Bằng với đôi kính trắng gọng nạm vàng và hình ảnh Duy với một mắt to, mắt nhỏ luôn ám ảnh An. Đó là hai người trong những người lãnh đạọ Tại sao những sự việc xẩy ra vô lý như vậy mà hai người lại quan-niệm một cách quá giản-dị, cái chân chính của con người là thế hay sao ? Nàng nhớ lại câu nói của Tân đã trả lời Bằng về cuốn Số đỏ : "Thì Số đỏ cũng là một chuyện đời, chuyện đời của một thằng Xuân biết lựa đời sống trong một hình-thức giả tạo để mà lên đến ghế gọi là anh hùng".
Thì đây ngoài cái giả tạo đó, còn có cái giả tạo lừa lọc, phá hoại trắng trợn tình-cảm của con người ta nửạ..
An đau khổ từ trong tận cùng tâm-hồn. Nàng nghĩ đến Tân, Tân không thể có những cái tình-cảm bệnh hoạn như vậỵ Tân không che dấu tình-cảm của mình và qua tiếng đàn của Tân người ta cũng có thể thấu rỏ tiếng nói của con tim Tân. Tiêu-chuẩn tư-tưởng hay tiêu-chuẩn tình-cảm trong tình yêu ? Cuộc sống như bị đóng khung, uốn theo cái nhìn của một số người lãnh đạọ Họ - như hạng Bằng - không còn có trái tim biết xúc cảm nữạ Họ sống theo một hình-thức giả-tạo, một đạo đức lừa dối, trong đó họ có thể đề-cao địa-vị đảng-viên của họ lên, đồng thời là đề-cao cá-nhân họ. Họ muốn quần-chúng tôn sùng họ; họ là một ông thần nhỏ trong phạm-vi hoạt-động. Trong số những người đảng-viên ít ỏi giữa quần-chúng đông đảo, ai là người chân chính, ai là người đau xót cho da thịt của mình có những phần rũa nát ?
Không ! An vẫn tin, lòng tin vô cùng mãnh liệt ở sự lãnh đạo của Đảng Lao-động, Đảng đã đưa nàng đến ánh sáng, với cuộc sống ý nghĩa - với con ngườị Nhưng An không thể chịu được một số đi sai-lệch, sống tìm dựa vào một quyền uỵ Mọi sự giải-quyết tình-cảm, phá hoại sức sống tuổi trẻ va bao việc đen tối, mập mờ khác của Bằng làm An thêm khó chịụ Nếu quần-chúng mà sai lầm như vậy thì không biết sẽ được kiểm-thảo, được thành-kiến, được quy kết tội lỗi đến một thời vực nàọ..
An bị dầy vò trong ý nghĩ. Nàng chưa thể nhìn thấy chân-lý của một vấn-đề khi lực lượng xã-hội đang ngày càng phát triển trong sức sống mới của dân-tộc. Ngày qua, nàng mệt mỏi, choáng váng đầu óc như một người bị bệnh thần-kinh. Nàng tự đấu tranh giữa lẽ phải và sai lầm. Nàng nghĩ hiện nay trong rất nhiều cơ quan hạng người như Bằng không phải là ít. Trong một giấc mơ, nàng thấy một người chiến-sĩ tay cầm ngọn cờ hồng, mình đẫm máu, nét mặt vô cùng đau khổ, nhưng cương quyết đang dìu bước nàng đị Đàng sau là đêm tối, và đàng trước là ánh sáng bình-minh rực rỡ. Người chiến-sĩ đó đã nhìn An âu yếm:
--- Đàng kia là bình-minh của ngày maị Em tiến tới đi, can-đảm mà tiến tới !
Nàng cảm-động gục vào tay người anh hùng đó của dân-tộc va khóc nấc lên ..
Trong thoảng chốc , nàng có ý nghĩ là không thể có một hạng người như Bằng tồn tại trong cuộc sống của con ngườị Phải tẩy rửa đi, thanh toán đị Tuổi trẻ và tình yêu không muốn và không thích có những bóng đen của lãnh đạo, quan liêu, bè phái, hẹp hòi bao trùm lên trên tình-cảm của mình, làm cho người ta hiểu lầm nhaụ chia rẻ nhaụ
Tuổi trẻ và tình yêu không muốn và không thích có những hạng "Lý Thông", có những hạng cây tầm gởi sống bám vào cuộc sống đầy hoa mộng của mình.
An muốn sống thật với lòng mình, sống với nhịp sống của con tim, với chân-lý cuộc đời và trái tim của con người chân-chính.
An mong đuợc gặp Tân nói với Tân rằng : "Em đã đếm những vì sao và em đã đếm mãi; đếm mãi qua tận cùng của vũ-trụ nhưng có một lần em đã không tìm thấy anh ! ".
***
An đi dài trên đường cỏ rộng, tìm nhớ lại kỷ-niệm thoáng quạ Nhưng ... An bổng lùi bước lạị Một bóng đen lù lù đi tới choáng rộng cả không gian. Ai ? An bàng hoàng như cơn mê loạn, không nhận rỏ được bóng đen đó. Nàng chỉ thoáng thấy qua ánh đèn chiếu hắt ra vội vã, đôi mắt kính và gọng nạm vàng. Toàn thân nàng run lên lo lắng. ý nghĩ trở về với Tân chỉ còn mong manh như sợi tơ trờị Không ! đừng động mạnh bàn tay, hãy giữ cho sợi tơ bền chắc hãy quấn nó, trộn nó với giòng máu con tim.
An lảo đảo đi trong đêm tốị Nàng không dám giữ lại hình ảnh Tân vì bóng đen kia vẫn sừng sững. Nàng cố tìm cách xua đuổi nó đị..
An gục xuống một bên đường cỏ rộng, vẫn cái bóng đen với đôi kính gọng nạm vàng choáng rộng cả không gian, choáng rộng cả tâm-hồn nàng.
Mây đen vẫn che mờ cả trăng đêm; và đường trăng mà không sáng...
Một cơn gió thổi về, xua tan những đám mây mờ ám. ánh sáng xanh mát của trăng đêm lan dần trên cảnh vật mênh mông. ánh sáng đó tỏa nhẹ trên da thịt An, thấm tận tâm-hồn An, như đưa lại cho nàng sức sống. An vùng đứng lên hít mạnh khí trời ấm áp. Nàng nhìn theo ánh sáng của con đường nàng đi tớị Cuộc sống phải chăng vừa qua một cơn ác mộng, câu chuyện xẩy ra đã là quá khứ ?
An hát một bài ca của tuổi trẻ, tiếng hát hòa theo nhịp đập của con tim. Có tiếng cười nghịch phá của mấy cô bạn đang đùa tới :
--- à, An đây rồi ! Thế mà tìm mãị
Mấy người xúm lại quanh An, ríu rít trong từng câu nóị Cuộc đời ... nếu không có những bóng đen !
10/56

ÔNG HOàNG XUÂN NHị

L.S.G. - Sau khi báo Nhân-Văn ra được mấy số thì Đảng cử ông Hoàng Xuân Nhị thạc-sĩ triết-học, viết bài công kích nhóm Nhân-Văn. Sau đây là bài của Bùi quang Đoài trả lời ông Nhị. Từ khi ấy không thấy ông Nhị trả lời mà Đảng cũng lờ đi không trả lời những điều mà tác-giả bài này đã nêu lên.
Trên báo Nhân-Văn ngày 16 và ngày 17-10-56 có đăng bài "Chủ-nghĩa Nhân-Văn của chúng ta" của ông Hoàng xuân Nhị.
Bài này trên căn-bản cũng không khác gì những bài khác của ông Nguyễn Chương, Xuân Trường, Quang Đạm cũng đăng trên báo Nhân-Văn và cùng nằm trong phạm-vi trù những ý kiến là có ý đỗ cho anh em Nhân-Văn và Giai-Phẩm là muốn tách rời văn-nghệ khỏi chính-trị, chịu ảnh-hưởng của nhân-văn tư-sản, không chịu sự lãnd đạo của Đảng, nói xấu chế-độ v.v...
***
Trong bài "Tổ chức của Đảng và văn-học của Đảng" mà ông Hoàng xuân Nhị dịch là "Tổ quốc của Đảng và văn-học có Đảng-tính" của Lê-nin đã nêu lên hai vấn đề:
1) Vấn-đề văn-học của Đảng nghĩ a là văn-học tuyên-truyền cho những nguyên-lý tư-tưởng và tổ-chức của Đảng Bôn-sê-vik.
2) Vấn-đề đảng-tính trong sự sáng-tác văn-học, theo nghĩ rộng của nó. (Những ý kiến này chúng tôi dựa vào tập "Lê-nin và những vấn-đề Văn-học Nga" của Boris Meilakh. Nhà xuất-bản Xã-hội 4-4-1956).
Sự phân biệt hai vấn-đề này rất quan trọng, nếu không rất dễ đi đến những hành-động máy móc, hẹp hòi, thô bạọ
Trong vấn-đề Văn-học của Đảng, Lê-nin viết :
" Tất cả Văn-học của Đảng, dù làđịa phương hay Trung-ương phải phục-tùng một cách vô điều-kiệnHội-nghị của Đảng và những tổ-chức địa phương hay Trung ương của Đảng, sự tồn tại của một nền văn-học của Đảng mà không liên-hệ với Đảng, theo tổ-chức thì không thễ dung nạp được" (Lê-nin toàn tập cuốn X, trang 144).
Đó là thời kỳ cách mạng 1905-1907, Đảng Bôn-sê-vik tích cực hoạt-động chống bọn Men và báo-chí của chúng đang tuyên-truyền xuyên-tạc chủ-nghĩa Mác-xít dưới danh nghĩa "mác-xít". Ông Hoàng xuân Nhị đã máy móc đưa thời-gian lich.sử của thời kỳ trước cách-mạng 1905-1907 đem áp-dụng vào hoàn cảnh xã-hội ta hiện naỵ Chính trong nguyên tắc căn-bản đó, Lê-nin đã nhắc nhở các nhà văn của Đảng:
"Sự nghiệp văn-học phải trở thành một bộ phận trong toàn bộ sự-nghiệp của giai-cấp vô-sản, phải trở thành một bộ phận cấu tạo trong công-tác của Đảng .."
Theo tinh-thần nguyên-tắc đó, các nhà văn của Đảng, các nhà văn đảng-viên, các nhà văn viết trên báo-chí của Đảng, tuyệt-đối phải chịu sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng, không được nhân danh Đảng để tuyên-truyền những quan-niệm chống Đảng (cuốn X trang 31) và khi Lê-nin viết "đả đảo những nhà văn-học phi Đảng " mà ông Hoàng xuân Nhị chú-thích sai là chống lại Đảng thời ấy) chính là nhằm phản-đối những nhà văn Men-sô-vích tán thành sự cộng-tác của nhà văn xã-hội dân-chủ với các nhà báo tư-sản (lúc bấy giờ là giai-cấp cầm quyền). Nó hoàn toàn không giống một chút nào với trường-hợp của anh em Nhân-Văn và Giai-Phẩm đương tranh đấy đòi mở rộng tự-do dân-chủ chống những tệ lậu của lãnh đạọ Gán ghép như ông Hoàng xuân Nhị tỏ rằng một là ông Nhị không tiêu hóa được tài-liệu, hai là ông Nhị đã lợi dụng tài-liệu một cách xuyên-tạc. Nó không đúng với tinh-thần trung-trực của người trí-thức.
Ông Nhị còn đề nghị :
"Bài của Lê-nin được viết ra cuối năm 1905 thời mà Đảng chưa lên nắm chính quyền. Đến lúc Đảng đã lên nắm chính quyền rồi thì lẽ cố nhiên nguyên-tắc Đảng lãnh đạo và tổ chức lãnh đạo chuyên-môn lại càng sáng tỏ và chặt chẽ hơn nữa ".
Sáng tỏ và chặt chẽ hơn, đồng ý, nhưng chặt chẽ như thế nào ? Có phải chặt chẽ là văn-học nhất cử, nhất động phải tuân theo ý kiến của một số đảng viên lãnh đạo không ? Có phải chặt chẽ là chuyên-môn vâng theo những ý kiến về chuyên-môn của một số người lãnh đạo không am-hiểu về chuyên-môn không?
Danh từ chặt chẽ buông xuôi như thế, rất có thể dẫn đến những sa lầm tai hạị
Vấn đề thứ hai là vấn-đề đảng-tính trong văn-học.
Lê-nin giải thích văn-học có đảng-tính như thế nào ? Trong sự đấu tranh chống lại văn-học tư-sản, địa-vị chủ-nghĩa, cá-nhân chủ-nghĩa, vô chính-phủ v.v...
"Lê-nin đã đề-nghị sáng-tạo ra một nền văn-học xã-hội chủ-nghĩa, thực sự tự-do và liên-hệ công khai với văn-học của giai-cấp vô sản. Theo ý kiến Lê-nin thì nền văn-học đó phải thấm nhuần tư-tưởng xã-hội chủ-nghĩạ Nó phải phục vụ cho hàng triệu triệu người lao-động, những con người ưu-tú, sức mạnh và tương lai của đất nước. Nền văn-học đó phải là mối dây nối giữ kinh-nghiệm quá khứ và cuộc đấu tranh hiện nay của giai-cấp vô-sản ". (B. Leilakh)
Văn-học có đảng-tính như thế. Nó là một nền văn-học "thấm nhuần tư-tưởng xã-hội chủ-nhgĩa" công khai bênh vực quyền lợi của nhân-dân đứng trên lập-trường của Đảng. Cho nên văn-học có đảng-tính tuyệt-đối không có nghĩa là văn-học của những nhà văn trong tổ-chức của Đảng. Càng tuyệt-đối không có nghĩa là bắt buộc tất cả mọi nhà văn phải vào tổ chức của Đảng. Một tấm thẻ đảng-viên không thể bảo đảm được đảng tính của một tác-phẩm văn-học. Trái lại một tác-phẩm văn-học có đảng-tính có thể là của một nhà văn đứng ngoài tổ-chức Đảng.
Ví dụ : Mai-a cốp-ski, Lỗ Tấn v.v...
Văn-học có đảng-tính nghĩa là văn-học có lập-trường đấu-tranh rõ-rệt trong "ý-nghĩa thống-nhất và tự nguyện" của những người sáng-tác văn-học xã-hội chủ-nghĩạ Như thế thì người sáng-tác có đủ mọi quyền tự-do của mình, tất nhiên cả quyền tự-do tư-tưởng, có quyền đi sâu vào từng sở thích riêng của mình. Lê-nin viết :
"Trong lãnh vực đó, tuyệt-đối cần thiết phải bảo đảm một sụ tự-do rộng lớn cho sáng-kiến cá-nhân, cho các khuynh-hướng cá-nhân, bảo đảm sự tự-do tư-tưởng và sức tưởng tượng, sự tự-do về hình-thức và về nội-dung ". (cuốn X trang 28).
Ta thấy ngày trước Lê-nin đã có một quan-niệm rộng rãi trong sự sáng-tác văn-học. Chính Lê-nin đã khiêm tốn trả lời Clara Zetkin khi họa-sĩ này hỏi ý-kiến Lê-nin về phái họa lập-thể và vị lai :
"Tôi không biết nhiều về lãnh vực đó, nhưng tôi nghĩ rằng nếu những nhà nghệ-sĩ trẻ tuổi biễu lộ nhiều cảm súc của mình trước những xu-hướng đó thì nó phải là một lý do hợp lý và người ta cần phải phân tích cái lý do đó theo quan-điểm xã-hội học ". Les Lettres Francaises số 609).
Lê-nin đã không kết án phái họa đó và Lê-nin đã đặt vấn-đề cần phải phân tích nghiên-cứu nội-dung xã-hội của nó.
Do sự không phân biệt nổi hai vấn-đề văn-học của Đảng và văn-học có đảng-tính trên, nên chỉ quan-niệm về tự-do ư-tưởng của ông Nhị cũng đã ngã vào những sai lầm nghiêm trọng.
Hoàng xuân Nhị đã chứng minh rằng sở dĩ các nhà văn-nghệ được tự-do tư-tưởng là nhờ Đảng ông đã đem ví-dụ con chim bay trên nền trời xanh để làm chân-lý phổ biến muôn đờị Trong lịch-sử tư-tưởng của con người, người văn-nghệ cũng như người khoa-học, triết-học qua bao chế-độ khác nhau, dù bị giai-cấp thống trị hành hạ, giết chết cũng không vì uy-quyền mà hủy bỏ ý-kiến sáng tạo của mình. M. Servet và L. Vanini trên dàn củi lửa cũng không từ bỏ tư-tưởng khoa-học của mình. Cao bá Quát đâu có vì lưỡi dao bạo lực của triều Nguyễn mà mất cái khí thế ngang tàng bất khuất của kẻ sĩ biết tự trọng.
Xuất phát từ lệch lạc đó, Hoàng xuân Nhị cho rằng nhờ có Đảng mới có tự-do tư-tưởng. Như ý kiến tôi vừa trình-bày, tôi hỏi lại ông Nhị là có Đảng rồi mới có quần-chúng hay có quần-chúng rồi mới có Đảng ? Như thế thì rõ ràng là không phải có Đảng người văn-nghệ-sĩ mới có tự-do tư-tưởng mà ngay những thế-kỷ trước cũng như thời kỳ cách-mạng, mặc dầu thực-dân đàn-áp khủng-bố Vũ trọng Phụng vẫn kiên-quyết tự-do tư-tưởng, tố cáo " cái xã-hội chó đểu " buộc tội giới cầm quyền lúc bấy giờ. Lúc ấy họ có là đảng-viên đâu; chỉ có là sáng tác-phẩm của họ chịu ảnh-hưởng ít nhiều của phong-trào đấu-tranh cách-mạng mà thôị
Như thế thì tự-do tư-tưởng không phải là một vấn-đề Đảng ban ơn cho quần-chúng như ông Nhị đã lầm tưởng. Sở dỉ quần-chúng văn-nghệ-sĩ mến Đảng, tin Đảng, thừa nhận sự lãnh đạo là vì Đảng là người lính tiền phong trong đội quân tự-do tư-tưởng đó, đã đấu-tranh vì quyền lợi của nhân-dân lao-động cũng là mục-đích của họ đấu-tranh trong sáng-tác văn-học. Đảng tạo điều kiện tốt cho người ta tự-do tư-tưởng.
Trên đây tôi đã trả lời ông Hoàng xuân Nhịvề một điểm lý-luận chủ chốt trong bài của ông.
Tôi xin nói qua một số điểm khác. Để chứng tỏ những non yểu trong kiến-thức của ông Nhị, và đề-nghị ông nên khiêm-tốn học-hỏi hơn.
Dưới cái đầu-đề rất to " Chủ-nghĩa nhân-văn của chúng ta " dưới những đề-mục có vẻ khoa-học, ông Nhị đã có những lập-luận nông cạn và sơ-đẳng.
Chẳng hạn trong mục " Quan-điểm khoa-học " ông viết :
"Không sùng-bái cá-nhân vì bản thân mình sùng-bái cá-nhân mình thì không hay ho gì hơn và chắc cũng đã kém hay ho hơn là sùng-bái lãnh-tụ ".
Thật là lý-luận buồn cườị Theo ông Nhi, thì có lẽ khuyết-điểm sùng-bái cá-nhân nặng nhẹ tùy theo cấp bực, sùng-bái cán-bộ cao cấp thì hay ho hơn sùng-bái cán-bộ trung-cấp v.v... Thật là phê-bình bệnh sùng-bái mà bện sùng-bái nó lại thò ra ngay tự túi mình. Quan-điểm ông đưa ra không khoa-học như ông tưởng.
Đấy là về khoa-học. Bây giờ về nghệ-thuật. Nói về chủ-nghĩa lập-thể và Picasso, ông Nhị viết :
" Trong khoảng 8 năm họa-sĩ đã tiến nhiều ... Chúng ta không hoan nghênh phần lập-thể hoặc đa-đa chủ-nghĩa nơi họa-sĩ là đúng thôi ".
(Thật là oan cho Picasso vì Picasso có theo chủ-nghĩa đa-đa bao giờ đâu, có lẽ ông Nhị nên nghiên-cứu thêm về văn-học và nghệ-thuật thế-giới hồi đầu thế-kỷ XX để nắm vững vấn-đề hơn).
" Về phần tiến-bộ của họa-sĩ vượt khỏi hẳn chủ-nghĩa đa-đa như con chim bồ-câu hòa-bình.."
Chết thật ! Nói về tác-phẩm nghệ-thuật của Picasso mà chỉ nhắc đến con chim bồ-câu hòa-bình thôi thì tai hại quá. Chúng ta không phủ nhận giá trị của con chim bồ-câu nhưng không biết ông Nhị có biết đến bức Guermica hồi chiến-tranh Tây-ban-nha và bức Chiến-tranh và Hòa-bình hồi gần đây không ? Nó vẫn lập thể đấy ông Nhị ạ ! Mà hội-họa thế-giới vẫn công nhận nó, mà Aragon người phụ-trách văn-nghệ của Đảng Cộng-sản Pháp vẫn ca ngợi nó.
***
Ông Nhị thường hay dẫn Lê-nin, sao ông Nhị không học Lê-nin về thái-độ khiêm-tốn, tự-trọng, tự-do sáng-tác và nghệ-thuật độc đáo, tôn-trọng cá-tính con người ? Ông Nhị đã vội vàng chê trách người ta là quá ư nông nổi ...
Ông Nhị đã xa vào sai lầm đó cũng dể hiểụ Bởi lập luận như Palisse thì nguyên-nhân chính là vì Lê-nin là Lê-nin và ông Hoàng xuân Nhị mặ dầu luôn luôn nhắc đến Lê-nin cũng vẫn chỉ là ông Hoàng xuân Nhị .
Trong một bài báo ngắn tôi đã cố gắng trình bày vài sai lầm hoặc vài thiếu sót của ông Nhị về mặt kiến-thức. Tôi xin đề-nghị với ông Nhị một điều mà ông Nhị đã từng đề-nghị với anh em Nhân-Văn và Giai-Phẩm : Cố gắng nghiên-cứu, suy nghĩ, dể giữ cho bản chất trung thực của người trí-thức.