Giới thiệu

Friedrich Nietzsche





F riedrich Nietzsche sinh ngày 15 tháng Mười năm 1844 tại Rõcken, tỉnh Turin, nơi chào đời trước đây của nhà thần học Luther, cha đẻ ra phong trào Cải cách. Khi Nietzsche được năm tuổi thì người cha, một mục sư phái Luther, qua đời. Gia đình cậu bé dọn về ở Naumburg, một thành phố nhỏ, vào năm sau đó. Vào tuổi này, Nietzsche đã tỏ ra là một cậu bé mộ đạo, thông minh, trịnh trọng và đã được người ta đặt cho biệt danh là Ông mục sư con. Ngay từ lúc còn nhỏ và suốt thời niên thiếu, Nietzsche đã làm thơ và sáng tác nhạc, những vũ khúc, những giai khúc ca ngợi tổ tiên gốc Ba Lan của mình, những bá tước dòng họ Nietzski bị ngược đãi phải trốn khỏi quê hương.



Từ năm 14 tuổi (1858), Nietzsche được gửi vào học tại trường trung học Schulpforta, một nơi nổi tiếng đã từng đào tạo ra Klopstock, Novalis, Fichte và anh em nhà Schlegel. Đến năm 20 tuổi (1864), Nietzsche vào đại học Bonn, nhưng chỉ học ở đây một năm thì bỏ qua đại học Leipzig theo vị giáo sư ông hâm mộ, nhà ngữ học thời danh Ritschl.



Biến cố quan trọng nhất khi Nietzsche 21 tuổi là việc ông tình cờ khám phá ra tác phẩm của Schopenhauer trong một tiệm sách cũ. Như Malebranche khám phá ra Descartes, như Kant khám phá ra Hume, Nietzsche bàng hoàng ngây ngất. Nietzsche mua ngay một số sách mang về nhà đọc, đọc liên miên không ngừng nghỉ trong suốt hai tuần lễ liền, trừ vài giờ gục xuống ngủ.



Một biến cố quan trọng khác thuộc lĩnh vực tình cảm xảy ra khi Nietzsche được hội kiến nhạc sĩ tài danh mà ông hằng ngưỡng mộ, Richard Wagner. Lúc đó Nietzsche 24 tuổi. Nhà nghệ sĩ lớn và kẻ ngưỡng mộ trẻ tuổi rất tâm đầu ý hợp, vì cả hai đều cùng say mê triết học Schopenhauer.



Năm sau, do sự tiến cử của Ritschl, “đây là một thiên tài”, Nietzsche được mời làm giáo sư đại học Bâle ở Thụy Sĩ về môn ngữ học cổ điển (Hy Lạp, Latinh) dù ông chưa trình luận án tiến sĩ, và mới 25 tuổi. Giảng dạy được một năm, Nietzsche được mời làm giáo sư thực thụ.



Tháng Năm năm 1869, Nietzsche đến thăm gia đình Wagner ngụ tại Tribschen do lời mời của ông này. Nhạc sĩ tài hoa tuổi gần lục tuần lúc ấy đang sống với người vợ trẻ Cosima, con gái của nhạc sĩ Liszt và là vợ đã ly dị của nhạc trưởng Haus von Bulow. Người thiếu phụ thông minh, say đắm và cao quý ấy gợi nên trong tâm cảm Nietzsche một ngưỡng vọng đam mê nồng cháy nhưng câm nín vô vọng. Theo lời Andler, “Từ đây khởi đầu một thiên tình sử cao đẹp nhất của thế kỷ XIX, thiên tình sử câm lặng và đau xót mà mãi đến ngày nay vẫn chưa một ai biết rõ”.



Năm 1870, chiến tranh Pháp-Đức bùng nổ, lúc này, Nietzsche đã nhập quốc tịch Thụy Sĩ, nhưng vẫn tình nguyện phục vụ trong đoàn cứu thương, đưa các thương binh về Đức. Nhưng chẳng bao lâu, Nietzsche khám phá ra cuộc chiến gọi là chống “xâm lăng” đó thực chất lại là một cuộc chiến tranh xâm lược. Ông ghê tởm và quay về Bâle, sau khi đã mắc bệnh kiết lỵ và yết hầu. Từ đây sức khỏe của ông suy sụp và chẳng bao giờ phục hồi được như cũ.



Năm 28 tuổi (1872), Nietzsche xuất bản tác phẩm đầu tiên: Khởi nguyên bi kịch Hy Lạp từ tinh thần âm nhạc (Die Geburt der Tragõdie aus dem Geiste der Musik). Và năm sau, Nietzsche cho ấn hành hai phần đầu của cuốn Quan điểm phi thời (Unzeitgemãsse Betrachtungen): David Strauss, Kẻ tín ngưỡng và Nhà văn (David Strauss, der Bekenner und Schriftsteller) và Về sự sử dụng và nguy hại của sử học đối với đời sống (Vom Nutzen und Nachteil der Historie fur das Leben).



Phần ba của cuốn Quan điểm phi thời được xuất bản năm 1874 dưới tên Schopenhauer, Nhà Giáo dục (Schopenhauer als Erzieher), và phần thứ tư cũng là phần chót, được ấn hành hai năm sau đó (1876) giới thiệu Richard Wagner tại Bayreuth (Richard Wagner in Bayreuth).
Từ 1874, sức khỏe Nietzsche càng lúc càng tồi tệ. Đến tháng Sáu năm 1875, bắt đầu bệnh nạn của Nietzsche. Những cơn đau đầu như búa bổ, dạ dày quặn thắt kinh hồn, làm nôn mửa liên miên có khi đến vài giờ, mắt nhức nhối không chịu nổi khi tiếp xúc với ánh sáng hơi chói. Mùa Hạ năm 1876, Nietzsche rời đại học lên đường dưỡng bệnh. Nietzsche từ Thụy Sĩ đi Ý, thăm Gêne, Pise, Naples và sống vài tháng tại Sorrente cùng người bạn gái quý tộc lớn tuổi, cô Malwida von Meysenbug.
Năm 1878, Nietzsche ấn hành cuốn Con người, ồ! Quá đỗi là Người (Menschliches, Allzumenschliches).
Ông cũng nộp đơn xin từ chức giáo sư đại học vì bệnh hoạn liên miên không thể giảng dạy được. Từ đây trở về sau, trong mười năm liên tiếp từ 1879 đến 1889, năm nào Nietzsche cũng cho chào đời một tác phẩm mới, mặc dầu ông sống trong tình trạng “ba phần tư là đau đớn, phần còn lại là kiệt lực”; các tác phẩm này do các bạn bè của Nietzsche chép lại ghi chú, và chữa bản thảo hộ ông.
Năm 1879: Quan điểm và Phương ngôn (Vermischte Meinungen und Sprũche) được xuất bản như phần Phụ lục của cuốn Con người, ồ! Quá đỗi là Người . Năm 1880: Kẻ lang thang phiêu bạt và Chiếc bóng (Der Wanderer und sein Schatten), được xem như đoạn thứ nhì và là đoạn chót của cuốn Con người, ồ! Quá đỗi là Người. Năm 1881: Bình minh (Die Morgenrõte). Nietzsche sống qua mùa Đông và mùa Xuân tại Gêne, mùa Hạ tại Sils Maria (Engadin), mùa Thu tại Gêne. Năm 1872: Tri thức hoan say (Die Frõhliche Wissenschaft). Nietzsche thay đổi chỗ ở luôn: mùa Đông ở tại Gêne; mùa Xuân tại Messina; mùa Hạ tại Tautenburg với cô bạn gái mới, Lou Salomé, và người em gái Elisabeth; mùa Thu sống tại Leipzig; tháng Mười một năm đó, Nietzsche đi Rapallo. Sau lần tỏ tình thất bại với Lou Salomé qua trung gian của một người bạn, Nietzsche điên cuồng toan uống độc dược tự tử ba lần.
Mùa Đông 1883, khi 39 tuổi, Nietzsche bắt đầu viết phần thứ nhất của bản trường thi Zarathustra đã nói như thế tại Rapallo. Tháng Ba và tháng Tư, Nietzsche đi Gêne; tháng Năm sống tại Rome. Mùa Hạ đi Sils Maria, nơi đây Nietzsche hoàn tất phần thứ hai của tác phẩm Zarathustra .
Trong năm năm liên tiếp, từ 1883 đến 1888, mỗi mùa Hè Nietzsche đều về Sils Maria, và mỗi mùa Đông đều đến nghỉ tại Nizza.
Tháng Giêng năm 1884, Nietzsche viết xong phần thứ ba của cuốn Zarathustra tại Nizza. Phần chót của tác phẩm được hoàn tất trong mùa Đông năm sau, 1885, tại Nizza và Mentone.
Năm 1883, xuất bản cuốn Bên kia cõi bờ Thiện Ác (Jenseits von Gut und Bõse), và năm 1887 cuốn Tiến đến một phổ hệ luân lý (Zur Genealogie der Moral).
Năm 1888 là năm sức sáng tạo của Nietzsche tuôn tràn mãnh liệt nhất. Nietzsche ấn hành cuốn Trường hợp Wagner (Der Fall Wagner) và viết xong bốn cuốn khác: Hoàng hôn của những thần tượng (Die Gõtzen-Dãmmerung) được in ra năm 1889; tác phẩm tự truyện Ecce Homo , được ấn hành lần đầu năm 1908, sau khi Nietzsche từ trần; Kẻ chống Chúa (Der Antichrist) và Nietzsche chống Wagner (Nietzsche contra Wagner) được in chung một tập năm 1895.
Sau mười năm giảng dạy tại đại học, tiếp đến mười năm ẩn dật sáng tác, năm 1889 mở ra một giai đoạn mười năm mới trong cuộc đời Nietzsche. Vào tháng Giêng năm 1889, khi chứng kiến cảnh một người phu xe đánh đập tàn nhẫn vào đầu một con ngựa ngoài đường phố Turin, Nietzsche chạy đến quỳ xuống ôm cổ con vật khốn nạn, dịu dàng hôn lên nó, rồi xây xẩm ngã lăn ra. Từ đó Nietzsche sống trong một tình trạng tê liệt hoàn toàn về thân xác lẫn tâm hồn, cho đến khi từ giã cõi đời tại Weimar, kinh đô của Goethe và Schiller, vào ngày 25 tháng Tám năm 1900. Thi hài Nietzsche đem về an táng ở nghĩa trang Rõcken.
Những ghi chú của Nietzsche từ năm 1883 đến 1888, về sau được thu tập lại và ấn hành dưới tên chung là Ý chí cường lực (Der Wille zur Macht).
Ảnh hưởng Nietzsche thật rộng rãi và sâu đậm. Ngay từ khi Nietzsche còn sống, vào năm 1888, Georg Brandes đã giảng dạy tư tưởng của ông tại đại học Copenhague. Sau đây, ta chỉ kể một số ít nhà văn, nhà thơ lớn chịu ảnh hưởng và tôn thờ ông: Rilke, Stefen George, Thomas Mann, Shaw... Trong lĩnh vực triết học, Nietzsche được xem là một trong những ông tổ của “triết học hiện sinh”; Jaspers, Heidegger, Sartre đều là những kẻ theo Nietzsche, vượt Nietzsche hoặc chống Nietzsche. Trong giới âm nhạc, Richard Strauss, Mahler và Delius đã đem tác phẩm Nietzsche phổ nhạc. Hằng năm, con số những sách vở và tạp chí viết về Nietzsche bằng đủ mọi thứ tiếng trên thế giới đạt đến một số lượng khổng lồ.

Trong thiên tự truyện Ecco Homo (Đây là con người ấy!). Nietzsche đã thuật lại tỉ mỉ sự khai sinh và phôi dựng khúc trường thi Zarathustra mà ta có thể ghi thành niên biểu như sau:
Tháng 8.1881 : tại Surleij, bên một tảng đá dựng, Nietzsche đột nhiên bị tràn ngập chói lòa bởi thị kiến về sự Quy hồi vĩnh cửu của vạn vật. Từ đây, thị kiến này sẽ ám ảnh tâm hồn Nietzsche khôn nguôi và sẽ trở thành một trong những chủ đề chính yếu của tư tưởng Nietzsche.
20.8.1881 : Nietzsche phác họa dự định viết một bài trường thi gồm bốn phần, liên quan đến nhà tiên tri Zarathustra, lấy tên là Ngọ thiên và Vĩnh cửu (Mittag und Ewigkeit).
Tháng 1.1883 : mười tám tháng sau thị kiến ở Surleij, Nietzsche nhìn thấy “... Một hóa thể thành Hai - Và Zarathustra bước qua bên cạnh tôi...” ở Rapallo. Đã đến lúc chín mùi cho trái cây sáng tạo. Nietzsche thường nói đùa là ông giống như loài voi, phải hoài thai suốt mười tám tháng trời mới sinh hạ.
Từ 1 đến 10.2.1883 : trong mười ngày liền, Nietzsche viết liên miên một mạch xong phần thứ nhất của tác phẩm. Đến tháng Sáu năm 1883, phần này được ấn hành bởi nhà xuất bản Schmeitzner ở Leipzig.
Từ 26.6 đến 6.7.1883 : cũng liên tục một mạch trong vòng mười ngày, Nietzsche viết xong phần thứ hai, sau đó được nhà Schmeitzner ấn hành vào tháng Chín cùng năm.
Từ 8 đến 20.1.1884 : tại Nizza, Nietzsche hoàn thành phần thứ ba của tác phẩm, được ấn hành vào tháng Ba năm 1884 bởi cùng nhà xuất bản.
Tháng 1 đến tháng 2.1885 : viết xong phần thứ tư tại Nizza và Mentone, sau chỉ in thành bốn mươi bản vào tháng Tư năm 1885 bằng tiền riêng của Nietzsche, dành tặng bạn bè. Nietzsche chỉ gửi tặng bảy bản.
Đến năm 1892, lần đầu tiên tác phẩm gồm cả bốn phần mới được in chung thành một tập. Về sau Nietzsche dự định viết tiếp phần thứ năm để kết thúc bản trường thi bây giờ được quan niệm như một bi kịch, trong đó Nietzsche dự tính trình bày cái chết của nhà tiên tri Zarathustra. Zarathustra chết vì đã rao giảng chân lý khủng khiếp nhất về sự Quy hồi vĩnh cửu, chân lý dạy rằng vạn sự sẽ quay trở về thêm vô lượng lần trong vòng tròn trầm luân vô hạn, Zarathustra dạy con người chúc phúc cho thế giới, cho loài người, và thốt lên tiếng Vâng thuận mệnh với tấm lòng biết ơn thâm tạ. Nhưng phần thứ năm này, không bao giờ chào đời, một phần vì cảm hứng của Nietzsche đã cạn, một phần vì những nhu cầu phê bình, bút chiến khác.
Nietzsche thẩm định rất sáng suốt về công trình sáng tạo và suy tư của mình. Ông viết trong thư gửi cho nhà xuất bản. “Đây là một bài thơ, một cuốn Phúc Âm thứ năm, một điều mới lạ tuyệt vời chưa có tên gọi”. Và viết cho Rohde: “Tất cả những điều chứa đựng trong cuốn Zarathustra đều độc đáo, kỳ diệu vô song, từ trước giờ chưa từng có ai nói đến. Kẻ nào đã trầm mình đắm say trong tác phẩm, sẽ trở lại sống giữa loài người với một bộ mặt đổi mới”. Rồi trong Ecce Homo : “Chưa từng có kẻ nào đã viết được một bài thơ như thế, chưa từng bao giờ có người nào mà lại cảm xúc và đau khổ sâu xa đến thế. Chỉ có một vị thần linh, một Dionysos mới có thể đau khổ đến như vậy”. Zarathustra mang chứa tất cả những bình minh, những chiều tà, những hang động, những núi đá, những ẩn sĩ, những đám đông, những con dã thú, những thất vọng, những hân hoan, những đớn đau câm nín, những phũ phàng tàn bạo mà thơ mộng vô song... và theo lời những nhà phê bình trứ danh: “chưa bao giờ ngôn ngữ Đức lại được đưa dẫn đến một hình thức phô diễn diễm lệ đến thế”.
Về nội dung, Zarathustra chứa đựng tất cả những ý tưởng nền tảng của tư tưởng Nietzsche: Siêu nhân, Quy hồi vĩnh cửu, Ý chí cường lực.
Đối với những độc giả cần đào sâu tư tưởng triết học Nietzsche trong cuốn Zarathustra , chúng tôi xin đặc biệt giới thiệu hai tác giả sau đây:
1) Martin Heidegger: Nietzsche hai tập, n. x. b. Pfullingen (1961), Was heisst denken? Tũbingen (1954), từ trang 19-47 và trang 61-78; và bài Zarathustra là ai? trong cuốn Vortrãge und Aufsãtze (1954).
2) Eugen Fink: Nietzsche Philosophie , n. x. b. Kohlhammer (1960), từ trang 59-110. (Ngoại trừ hai tập Nietzsche của Heidegger, tất cả các tác phẩm vừa kể đều đã dịch sang Anh ngữ hay Pháp ngữ).
Zarathustra là tên một nhà tiên tri Ba Tư được Nietzsche sử dụng làm nhân vật chính cho bài trường thi, vì Nietzsche cho rằng người Ba Tư là những người đầu tiên đã quan niệm được lịch sử như một toàn bộ vĩ đại gồm những loạt tiến hóa kế tục, mỗi giai đoạn lại được tiên báo bằng sự xuất hiện của một vị tiên tri. Tên tác phẩm Zarathustra đã nói như thế được Nietzsche cảm hứng từ lời mở đầu của tất cả những kinh điển Phật giáo: evam me sutam, có nghĩa là: tôi đã nghe (đức Thế Tôn thuyết) như thế . Ảnh hưởng Phật giáo mà Nietzsche tiếp nhận được qua Schopenhauer, rồi qua sự tìm hiểu của riêng ông, rọi chiếu những luồng sáng mới trên khuôn mặt và nhân cách của Zarathustra. Do đó, nhìn Zarathustra như một thiền sư Phật giáo, với tất cả cung cách tàn bạo ngang tàng của một thiền sư, hoặc nhìn Zarathustra như một bồ tát thị hiện nghịch hạnh, chúng ta sẽ dễ dàng tâm lĩnh được những gì Zarathustra đã nói và những gì còn được phong kín ẩn mật sau lời nói của Zarathustra.
Tác phẩm gồm có bốn phần và một phần Tự Ngôn khai tấu, được xếp vào phần thứ nhất. Sự phân chia thành bốn phần tương ứng với những khoảng thời gian mà Zarathustra trở lại với nỗi cô đơn, quê hương muôn thuở. Phần thứ nhất bắt đầu khi Zarathustra giã biệt quê hương và hồ biếc của quê hương để lên núi vào năm ba mươi tuổi. Mười năm sau, Zarathustra hạ san rao giảng đạo lý. Trong rừng sâu, Zarathustra gặp một bậc thánh ẩn sĩ chưa biết rằng “Thượng đế đã chết”; ở chốn công trường, nơi Zarathustra ngỏ lời cùng đám đông dân chúng và bị chế giễu cười cợt, Zarathustra làm bạn với xác chết của người đi dây làm trò xiếc và gặp gỡ thằng hề.
Bậc thánh ẩn sĩ không ngỏ lời với con người vì điều kiện sinh hoạt của một ẩn sĩ đưa ông vượt quá thân phận con người bình thường và tiến đến gần Thượng đế. Ngôn từ đối thoại thường nhật của vị ẩn sĩ là sự cầu nguyện. Nhưng còn ẩn sĩ Zarathustra, một ẩn sĩ biết rằng Thượng đế đã chết và chỉ còn lại con người, thì phải nhất thiết ngỏ lời với con người về khả tính tối thượng của con người: Siêu nhân. Siêu nhân (Ũbermensch) là kẻ đã vượt thắng được (ũberwunden) Con người, nghĩa là vượt thắng được chính mình. Đám đông dân chúng ở chốn công trường tượng trưng cho loài người. Chàng đi dây làm trò xiếc giữa hai ngọn tháp là hình ảnh của con người đang bước trên con đường giữa quá khứ và tương lai, giữa con thú và Siêu nhân. Thằng hề có thể chính là Zarathustra, và cũng có thể biểu trưng cho con người mạt hậu (der letzte Mensch), con người hạ đẳng xuất hiện sau cùng vào buổi hoàng hôn của nhân loại, trước khi một Bình minh mới rực hiện.
Thấy rằng đám đông dân chúng chưa có đôi tai được sửa soạn để nghe đạo lý Siêu nhân, Zarathustra trở lại với nỗi cô đơn cùng con ó và con rắn kiên nhẫn chờ đợi giờ của mình.
Trọn vẹn chủ đề phần thứ nhất là vạch ra hình ảnh Siêu nhân, qua bối cảnh cái chết của Thượng đế. Thượng đế đã chết, con người phải sống đời sống của mình một cách bi tráng và phải khai mở tất cả khả tính tiềm ẩn trong mình: Siêu nhân phải sống. Trong 22 bài thuyết giáo của phần thứ nhất, Zarathustra đồng thời tấn công đập phá những thù địch, những chướng ngại và xây dựng hình ảnh Siêu nhân.
Zarathustra tấn công thù địch hư vô chủ nghĩa thời hiện đại dưới hình thức những nhà luân lý truyền bá giấc ngủ, sự buồn chán và nghệ thuật ngủ ngon (Về những giảng tòa về đức hạnh, t. 52); dưới hình thức những kẻ tin tưởng vào linh hồn bất tử và một cõi bên kia tốt đẹp hơn sau khi chết (Về những người nuôi ảo tưởng thế giới bên kia, t. 57), những người khổ hạnh, tìm cách dập tắt tiếng nói của thân xác (Về những kẻ khinh miệt thân xác, t. 62); dưới hình thức những kẻ chán nản mệt mỏi rao giảng sự khước từ đời sống (Về những kẻ rao giảng sự chết, t. 80). Zarathustra đập phá những chướng ngại cho sự khai mở khả tính của con người, đập phá những định chế xã hội, đập phá nhà nước hay quốc gia, đập phá báo chí, quân đội, công lý (Về thần tượng mới, t. 88; Về người tội nhân mặt mét , t. 68; Về chiến tranh và các chiến sĩ, t. 84; Về đọc và viết, t. 72), đập phá đám đông nhốn nháo và những thần tượng của đám đông (Về những con ruồi ở công trường, t. 93), những kẻ có lòng xót thương bác ái (Về tình yêu kẻ láng giềng, t. 109), Zarathustra thống mạ giới phụ nữ (Về những thiếu nữ và bà già, t. 116), tố giác tính chất tương đối của các giá trị đạo đức (Về một nghìn lẻ một mục đích, t. 105). Xuyên qua những sự tấn công, đập phá, thống mạ dữ dội này, dần dần hiển lộ hình ảnh Siêu nhân, ý nghĩa và chiều hướng phải tiến tới của mặt đất trần gian. Siêu nhân là kẻ đã tự thành tựu cho chính mình ba cuộc hóa thân: từ lạc đà thành sư tử, và từ sư tử thành trẻ thơ (Về ba cuộc hóa thân, t. 48). Siêu nhân tạo thành một bầu không khí mới, trong đó đau khổ và hân hoan biến đổi ý nghĩa (Về những hoan lạc và đam mê, t. 65), trong đó thoát sinh những đức hạnh mới: ý chí sáng tạo (Về những con đường của kẻ sáng tạo, t. 112), sự trinh khiết hồn nhiên bột phát tươi vui (Về sự trinh khiết, t. 98), tình bạn (Về bằng hữu, t. 101), sự trân trọng tôn kính đời sống chung đôi (Về con cái và hôn nhân, t. 123), sự cao nhã của tâm hồn (Về cái cây trên đỉnh núi, t. 75), cái chết (Về cái chết tự nguyện, t. 127), tình yêu những gì xa xôi vời vợi và đức hạnh hiến tặng triền miên (Về tình yêu kẻ láng giềng, t. 109; Về đức hạnh ban phát, t. 131).
Phần thứ hai quy tụ quanh chủ đề chính yếu là Ý chí cường lực (der Will zur Macht ). Cái chết của Thượng đế ngoài ý nghĩa giải phóng tất cả những khả tính ẩn giấu của con người, còn mang ý nghĩa quan trọng thứ hai là hoàn trả thời gian lại cho con người để từ đây thời gian là kích thước đích thực của con người, một kích thước trước đấy đã bị tước đoạt và gán cho Thượng đế. Trong kích thước mới này, con người sáng tạo lao tác và chơi đùa như “một đứa trẻ chơi đùa” (Héraclite), con người sáng tạo in hằn ý chí của mình lên thời gian, nghĩa là trên dòng biến dịch, vì như Nietzsche đã viết ở một nơi khác: “in hằn ấn tích của tính thể lên dòng biến dịch - đấy là ý chí cường lực tối thượng”. Chủ đề Ý chí cường lực cũng được trình bày qua một vận chuyển nhịp đôi: vừa tấn công tàn phá vừa hiển bày phôi dựng.
Zarathustra tiếp tục xông trận đập phá. Sau khi tỉnh dậy từ một giấc mơ thấy rằng đạo lý của mình đang bị xuyên tạc, biến tướng (Đứa bé với tấm gương, t. 141), Zarathustra quyết định lên đường tìm đến quần đảo Vĩnh Phúc, nơi những đứa con lý tưởng của hắn cùng những bạn bè, những môn đệ hắn đang trú ngụ (Trên những hòn đảo Vĩnh Phúc, t. 146). Zarathustra tấn công trở lại những mục tiêu trước đấy: những kẻ có lòng thương xót (t. 151-155), những con người đức hạnh (t. 161-165), đám tiện dân (t. 166-169), những nhà hiền triết nổi danh (t. 176-180), những nhà học giả (t. 213-216), những nhà siêu hình học chủ trương “tri thức thuần khiết băng trinh” (t. 208-212), những “con nhện độc” biểu trưng cho tinh thần cừu hận và rao giảng sự bình đẳng, bình đẳng chính trị như của chủ nghĩa xã hội, chế độ dân chủ hay bình đẳng trước mặt Thượng đế như của Ki-tô giáo (t. 170-175), những kẻ lập thuyết cách mạng (t. 222-227).
Zarathustra còn châm ngòi cho một cuộc tấn công mới nhắm đến mẫu người cao nhã hay tự cho mình là cao cả: những linh mục (t. 156-160), những người anh hùng, đối nghịch với các “chiến sĩ” (t. 200-203), những thi sĩ (t. 217-221), và cả hình bóng của Schopenhauer xuyên qua viên bốc sư tiên tri rao giảng sự bất hạnh thống khổ (t. 228-233). Giữa hai cuộc tấn công là ba ca khúc vang vọng ngậm ngùi: Dạ khúc, Vũ khúc và Mộ khúc .
Cuộc tấn công lần này để chuẩn bị đất đai cho đạo lý mới của Zarathustra về Ý chí cường lực được nhắn gửi đến những thính giả chọn lọc hơn và thu hẹp hơn. Zarathustra không ngỏ lời cùng đám đông dân chúng nữa như trong phần thứ nhất, mà chỉ ngỏ lời với những môn đệ, những bằng hữu và những đứa con - tượng trưng cho hy vọng nấu nung nhất của hắn. Sau ba ca khúc, đạo lý về Ý chí cường lực hiển hiện minh bạch trong bài thuyết giáo Về sự chiến thắng tự thân (t. 194). Con người chiến thắng tự thân không phải theo lối chủ nghĩa khắc kỷ, mà là để vươn lên việc sáng tạo những hình thể mới của cường lực, vươn lên cao vời mạnh mẽ mãi mãi như một ngọn tháp vươn cao. Về sự cứu chuộc (t. 234) ngoài công tác chống đối lại ý tưởng cứu rỗi của Ki-tô giáo và của siêu hình học nói chung, ngoài việc xiển dương sự cứu rỗi con người bằng lý tưởng siêu nhân, còn đào sâu chủ đề Ý chí cường lực bằng cách đặt chiều hướng cứu chuộc vào trong tương quan giữa quyền lực và thời gian. Thời gian thì bất khả phục phản, ý chí cường lực thì khao khát những hình thể mới của tương lai, vậy có thể nào ý chí cường lực ấy khao khát ngược trở lại , nghĩa là khao khát quá khứ chăng? Câu trả lời đã đến với Zarathustra trong Giờ phút im lặng nhất (t. 246), kết thúc phần thứ hai. Zarathustra đã run rẩy, hãi kinh, khóc lóc trước câu trả lời quá khủng khiếp, và cho rằng mình “chưa đủ sức mạnh của con mãnh sư để rống lên chân lý ấy”.
Phần thứ ba là tuyệt đỉnh của tác phẩm, cũng là tuyệt đỉnh tư tưởng Zarathustra. Zarathustra lên đường trở lại quê hương u tịch của hắn để chờ đợi giờ phút tối hậu cho đạo lý hắn chín mùi. Dẫu hắn có lần ngỏ lời với những thủy thủ hay với gã điên ở đại đô thị (Về ảo tượng và ẩn ngữ, t. 258; Về sự tha thứ bỏ qua, t. 292), tất cả phần ba thực ra chỉ là những lời độc thoại của Zarathustra với chính mình về đạo lý tối thượng của hắn: sự Quy hồi vĩnh cửu (die Ewige Wiederkunft ).
Rao giảng về Siêu nhân, Zarathustra ngỏ lời với đám đông dân chúng; rao giảng Ý chí cường lực, Zarathustra ngỏ lời với môn đệ, bằng hữu; rao giảng đạo lý về sự Quy hồi vĩnh cửu, Zarathustra chỉ thủ thỉ với tâm hồn mình. Đạo lý bí ẩn, khủng khiếp này dạy rằng tất cả chúng ta, những con người thượng đẳng, những con người hạ đẳng, cùng tất cả vạn sự, sẽ quay trở lại dưới cùng hình thức này, từ nỗi đau đớn quằn quại, cơn hoan lạc ngây ngất cho đến tiếng thở dài mây khói nhất, tất cả sẽ quy hồi trở lại vô số lần trong vòng trầm luân vô hạn của vạn kiếp thiên thu. Đạo lý về sự quy hồi vĩnh cửu được trình bày trong các chương: Về ảo tượng và ẩn ngữ (t. 258), Trước buổi rạng đông (t. 272), Kẻ bình phục (t. 356), Về nỗi khát vọng mênh mông (t. 366). Trước chân lý kinh hoàng ấy, Zarathustra đã bao phen do dự, thụt lùi, sợ hãi. Hắn phải tìm về an ủi trong nỗi cô đơn heo hút, tự phủ dụ mình bằng những hạnh phúc đuổi theo sau (Về niềm lạc phúc bất đắc dĩ, t. 266; Trên núi Ôliu, t. 287; Trở lại quê hương, t. 304); hắn phải đập vỡ một lần cho mãi mãi tất cả những ảo tưởng xưa cũ (Về những bảng giá trị cũ và mới, t. 325), phải đánh những đòn chí tử vào kẻ thù cố cựu là Tinh thần Trì độn Nặng nề, tinh thần làm trì trệ không cho con người phóng mình nhảy múa thênh thang (t. 318-324) biểu hiện là con rắn đen trong cổ họng mục tử và thằng lùn ; hắn phải xưng dương những điều bị cấm đoán (Về ba điều xấu ác, t. 310). Phần thứ ba được kết thúc bằng hai ca khúc: Vũ khúc thứ nhì (t. 370) là tiếng hoan ca của niềm vui trên đau khổ. Bảy ấn tích hay là Khúc ca thuận mệnh (t. 376) là ấn tích của tiếng “Vâng” linh thánh đóng trên vòng biến dịch của sự quy hồi vĩnh viễn. Bài thơ ở phân đoạn ba của Vũ khúc thứ nhì, sau này đã được nhạc sĩ Mahler phổ vào trong “Hòa tấu khúc số 3” và được nhạc sĩ Delius dùng làm phần trang trọng nhất trong bản “Lễ đời”.
Phần thứ tư của tác phẩm mang một đặc chất riêng biệt, trái nghịch với ba phần trước cả về văn thể lẫn trong dự định. Phần này được xây dựng lớp lang như một đoản kịch. Trong khi vui hưởng sự cô đơn phong mật của mình tại thạch động cùng hai con thú thân yêu, Zarathustra gặp lại viên bốc sư tiên tri và lão này muốn đem lòng xót thương bác ái, “tội lỗi cuối cùng”, để quyến dụ thử thách hắn. Tâm trí Zarathustra rối loạn tơi bời, nhưng hắn đã vượt thắng được cám dỗ cuối cùng đó. Trong lúc ấy, Zarathustra nghe một tiếng kêu đầy thống khổ điêu linh xui hắn lên đường tìm kiếm Con người thượng đẳng, kẻ đã phát ra tiếng kêu thống khổ. Hắn lần lượt gặp hai ông vua dắt một con lừa, một người bị đỉa bám vào tay hút máu, viên pháp sư, vị giáo hoàng cuối cùng nay đã nghỉ việc vì Thượng đế đã chết, kẻ xấu xí nhất loài người đã giết chết Thượng đế, một kẻ giàu sang vô hạn đã từ bỏ của cải của mình để biến thành người ăn xin tự nguyện, và cuối cùng là chiếc bóng lang thang phiêu bạt của hắn. Trong khi tất cả đều tề tựu đến hang đá của Zarathustra, hắn nằm ngủ giữa buổi Ngọ Thiên, “trong nỗi lặng yên tịch mịch cùng niềm bí ẩn của cỏ dại muôn màu”, vui hưởng hạnh phúc triền miên. Về đến hang khi chiều xuống, Zarathustra nhận ra rằng Con người thượng đẳng mà hắn lao đao tìm kiếm suốt ngày hôm nay, chính là tất cả những kẻ hắn đã từng gặp gỡ. Hắn dự Bữa ăn cuối cùng với bọn họ, thuyết giáo về Con người thượng đẳng, rồi lẻn ra khỏi hang tìm lại bầu không khí lồng lộng thuần khiết trên cao. Hang đá ồn ào những tiếng cười nói của những con người thượng đẳng, Zarathustra quay vào hang một lần, rồi lại lẻn ra khỏi hang vui hưởng cô đơn. Khi nghe hang đá đột nhiên im bặt tiếng người, Zarathustra quay trở vào thì bắt gặp những con người thượng đẳng đang tôn vinh và sùng bái con lừa lên ngôi Thượng đế. Zarathustra phá vỡ lễ trọng dành cho con lừa và dẫn tất cả ra ngoài hang đá. Đêm đã đến. Nửa Đêm đang đến, và những con người thượng đẳng cười tươi hoan hỉ trong hạnh phúc huyền diệu vô ngần. Sáng hôm sau, trong khi tất cả những con người thượng đẳng còn đang mê ngủ, Zarathustra thức giấc cùng mặt trời, một mình ra khỏi hang và nhìn thấy Dấu hiệu báo tin cho hắn đã xuất hiện: con sư tử tươi cười hoan hỉ và đàn bồ câu bay quanh. Giờ cho đạo lý tối thượng của Zarathustra đã đến. Tác phẩm kết thúc với quang cảnh Zarathustra lại rời hang đá để bắt đầu một cuộc đăng trình mới, “mạnh mẽ như một mặt trời ban mai”.
Nhằm mục đích giúp bạn đọc nắm vững ý nghĩa những nhân vật biểu tượng trong phần thứ tư này, chúng tôi xin mô phỏng theo Gilles Deleuze trong cuốn Nietzsche (P. U. F, 1965, t. 42-43) để dựng lại những khuôn mặt của Con người thượng đẳng:



1) Vị giáo hoàng cuối cùng : kẻ biết rằng Thượng đế đã chết, nhưng lại tin rằng Thượng đế chết vì ngạt thở bởi lòng xót thương bác ái dành cho con người. Không còn chủ nhân nữa, nhưng ông ta vẫn chẳng tự do và chỉ sống trong hoài niệm.



2) Hai ông vua : biểu trưng cho trào lưu của “đạo đức phong tục” một thứ đạo đức muốn đào luyện và huấn luyện con người trở thành con người tự do bằng những phương tiện tàn bạo, bức bách nhất. Vì thế, mới có hai ông vua, ông vua bên trái tượng trưng cho những phương tiện, ông vua bên phải tượng trưng cho những cứu cánh. Thế nhưng, trước hay sau cái chết của Thượng đế, nền đạo đức đó cũng đều suy đồi và chỉ đưa tới sự chiến thắng của đám tiện dân, nô lệ. Hai ông vua dắt theo Con lừa, về sau được những người Thượng đẳng tấn phong làm Thượng đế mới.



3) Con lừa (hay Con lạc đà ở phần I): những con thú của miền sa mạc (hư vô chủ nghĩa). Chúng mang vác, mang vác những gánh nặng đến sa mạc. Hai khuyết điểm của con lừa: tiếng “Không ” khước từ của nó xuất phát từ tinh thần cừu hận và tiếng “Vâng ” chấp nhận của nó (I-A, I-A) là một tiếng Vâng giả mạo, tiếng Vâng ấy đồng nghĩa với mang vác, đảm đương. Thoạt tiên, con lừa tượng trưng cho người Ki-tô giáo: nó mang vác những giá trị gọi là “siêu việt bên trên đời sống”. Sau cái chết của Thượng đế, tự nó mang vác chính mình, mang vác sức nặng những giá trị của “con người trần thế”. Vì cho rằng mình đảm nhận “thực tại như nó là thế” cho nên con lừa được những người Thượng đẳng phong làm Thượng đế mới. Con lừa chỉ là hình ảnh méo mó buồn cười và phản bội của tiếng “Vâng” linh thánh theo tinh thần Dionysos. Con lừa khẳng định, nhưng chỉ khẳng định những sản phẩm của hư vô chủ nghĩa. Hai lỗ tai dài của nó đối nghịch với những lỗ tai thanh mảnh nhỏ nhắn khúc khuỷu của Dionysos và Ariane.



4) Kẻ xấu xí nhất loài người : là kẻ đã giết chết Thượng đế vì không chịu đựng nổi lòng xót thương bác ái của Thượng đế. Thế nhưng, sau khi Thượng đế chết rồi, con người y vẫn là con người cũ; và lại còn xấu xí hơn nữa: thay vì sống trong ý thức bất ổn rằng Thượng đế đã chết cho mình, giờ đây y lại sống trong ý thức bất ổn rằng Thượng đế đã chết vì tay mình; thay vì lòng thương xót đến từ Thượng đế, bây giờ y phải chịu đựng lòng xót thương càng khó chịu đựng hơn nữa của đám tiện dân. Chính y là kẻ làm chủ lễ tấn phong con lừa lên ngôi Thượng đế mới, và khiến con lừa thốt ra tiếng “Vâng” (I-A) giả mạo.



5) Kẻ tận tâm của tinh thần : là kẻ muốn thay thế những giá trị thiêng liêng, thay thế tôn giáo và ngay cả đạo đức nữa bằng tri thức. Tri thức phải có tính cách khoa học, chính xác, rạch ròi, bất luận đối tượng của nó là lớn hay nhỏ. Tri thức chính xác về sự vật nhỏ nhoi nhất sẽ thay thế cho lòng tin tưởng của chúng ta vào những giá trị “lớn lao, vĩ đại” đầy chất mơ hồ. Vì vậy, gã mới chìa tay cho đỉa cắn và mới chú tâm thực hiện lý tưởng của mình là nghiên cứu một đối tượng vô cùng nhỏ bé: bộ óc loài đỉa. Nhưng gã chẳng biết rằng tri thức cũng chính là loài đỉa, tri thức thay thế cho tôn giáo và đạo đức bằng cách theo đuổi cùng một mục tiêu như chúng: cắt xén, phân xẻ, phán đoán cuộc sống.



6) Người ăn xin tự nguyện : một kẻ đã từ khước ngay cả chính tri thức. Gã chỉ tin vào hạnh phúc của con người và đi tìm hạnh phúc ấy trên mặt đất trần gian. Nhưng một hạnh phúc dẫu tầm thường đến đâu, cũng không thể tìm thấy được nơi đám tiện dân, tức bọn người đầy tinh thần cừu hận phục thù và đầy ý thức bất ổn. Hạnh phúc chỉ được tìm thấy nơi những con bò.



7) Viên pháp sư : là con người của ý thức bất ổn, tự giày vò hành hạ mình thường trực, khi Thượng đế còn sống cũng như khi Thượng đế đã chết. Ý thức bất ổn nhất thiết mang tính cách phô bày, trình diễn. Nó trình diễn đủ mọi vai trò, ngay cả vai trò của kẻ vô thần, của thi sĩ, của Ariane. Nhưng ý thức ấy luôn luôn dối trá và mắng rủa lại. Khi than trách rằng “đây là lỗi của tôi”, nó muốn gợi lòng thương xót, gợi ra ngay cả mặc cảm phạm tội nơi những con người hùng mạnh, nó muốn làm hổ thẹn tất cả những gì sống động, nó muốn tung rải nọc độc khắp nơi. Trong lời than vãn của nó, vẫn có “một chiếc còi rúc giả tiếng chim”.



8) Chiếc bóng : biểu trưng cho hoạt động của văn hóa, ở bất cứ chỗ nào, nó cũng tìm cách thực hiện mục tiêu của mình là trở thành một con người tự do, được tuyển lựa và đào luyện: trong tri thức, trong hạnh phúc, khi còn Thượng đế, lúc Thượng đế đã chết... Nhưng mà nơi nào nó cũng chộp hụt mục tiêu của mình vì chính mục tiêu ấy cũng là một Chiếc bóng. Mục tiêu Con người thượng đẳng ấy bị thất bại, hụt hỏng. Chiếc bóng đã lang thang phiêu bạt theo Zarathustra đi khắp mọi nơi, nhưng lại vắng mặt vào hai giờ phút quan trọng nhất báo hiệu sự Hóa thân: giờ phút nửa trưa đứng bóng của buổi Ngọ Thiên và giờ phút Nửa Đêm.



9) Viên bốc sư tiên tri : rao giảng rằng “mọi sự đều vô bổ”. Y báo trước giai đoạn cuối cùng của chủ nghĩa hư vô: lúc mà con người thấy nỗ lực thay thế Thượng đế của mình là phù phiếm, thấy rằng chẳng thà đừng ước muốn gì cả còn hơn là ước muốn hư vô. Vì thế, viên bốc sư tiên tri tiên báo sự xuất hiện của con người mạt hậu hay con người hạ đẳng. Vì biểu trưng trước được kết cục của hư vô chủ nghĩa, nên y đã tiến bước xa hơn những con người thượng đẳng. Nhưng điều thoát vuột khỏi lão, chính là điều hãy còn nằm ở quá bên kia con người mạt hậu hạ đẳng: con người ước muốn sự suy tàn của chính mình. Với mẫu người này, hư vô chủ nghĩa được thành tựu thực sự và được thắng vượt bởi chính sức mạnh của mình: đã gần đến giờ phút hóa thân, giờ phút của Siêu nhân.






*
* *



Trên tất cả, vẫn là ẩn ngữ của nhân vật Zarathustra. Zarathustra là ai? Heidegger đã từng có phen nêu ra câu hỏi.
“Zarathustra đã nói như thế ” đồng vọng lại lời kinh Phật. Tôi đã nghe như thế, như thị ngã văn . Thế nhưng cái “Như Thị” của cái “Ngã Văn” ấy là gì? Đạt đến cái Như Thị ấy là bước vào cõi miền lồng lộng của Như Lai.


Zarathustra đã nói như thế. Nhưng Zarathustra là ai? Là một kẻ phá hoại lẫm liệt thênh thang trong thiện và ác? Một kẻ nuôi dưỡng mối nguy hiểm lớn lao nhất, cơn đau bệnh tàn tạ triền miên trong tâm hồn? Một tảng đá ném vỡ những vì sao? Một kẻ bỉ báng vô luân, sẵn sàng bắt tay với quỷ dữ? Một kẻ dạy con người ám sát Thượng đế để Siêu nhân ngự trị? Một kẻ rao giảng về vòng trầm luân của sự quy hồi vĩnh cửu? Một kẻ tung hoa hồng chúc phúc cho thế giới trong niềm hoan lạc triền miên ngây ngất? Một tiếng hát thiêng liêng vút lên trong Đêm tối? Một nguồn suối buốt lạnh trên đỉnh cao đang mơ mộng một bầu trời thiên thanh vĩnh thúy? Một kẻ mang mặt nạ la hét cô đơn trong một “tác phẩm dành cho tất cả và không dành cho một ai”?


Câu hỏi vẫn còn rớt lại từ bao giờ trên một Cõi miền phong kín thiên thu.





TRẦN XUÂN KIÊM